Sohr-Berghaus' Handatlas, 9e druk (1902-1906)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas

Titelgegevens

Titel: Sohr-Berghaus' Handatlas
Uitgever: Carl Flemming
Jaar: 1902-1906

Titel: Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Teile der Erde
Neunte Auflage. Vollständig neue, zeitgemässe Bearbeitung.
Entworfen und unter Mitwirkung von Otto Herkt herausgegeben von Professor Dr. Alois Bludau.
Carl Flemming, Verlag, Buch- und Kunstdruckerei, A.G., Glogau Vertaling:
Sohr-Berghaus Handatlas van de gehele Aarde.
Negende druk. Volledige nieuwe en eigentijdse bewerking.
Ontworpen en met medewerking van Otto Herkt geredigeerd door Professor Dr. Alois Bludau.
Carl Flemming, Uitgeverij, Boek- en kunstdrukkerij N.V., Glogau

• Sohr-Berghaus, Handatlas, 9e druk
  Titel   XL
  Geographen­kalender, p. 395 Geographen­kalender, p. 507
  Gotha, Justus Perthes, 1909
  Prof. Dr. Alois Bludau (1861-1913) was een vooraanstaand geograaf, en expert op het gebied van kaartprojecties. Hij was ook als cartograaf betrokken bij de produktie van de 4e druk (1899-1904) van Andrees Handatlas.
• Otto Herkt was ook redacteur van de Hand-Atlas Otto Herkt, een licentie-uitgave van de Sohr-Berghaus die verscheen rond 1910. Die atlas is cartografisch gebaseerd op de 8e druk van Sohr-Berghaus Hand-Atlas (1888-1895).
• Deze 9e druk van de atlas is nooit voltooid. Er waren 84 kaartbladen gepland, waarvan er 27 zijn verschenen. De uitgave is in 1906 stopgezet.
• De drukplaten van deze atlas zijn in 1913 gebruikt voor de situatietekening van de Atlas Hierarchicus, waarin de bisdommen van de katholieke kerk in kaart gebracht zijn.
• Veel van de geplande kaarten zijn alsnog gebruikt voor Ullsteins Weltatlas (1923). Daarbij zijn natuurlijk de grenzen van na de wereldoorlog aangegeven. De uitsnede van de kaarten is soms ook anders, evenals de plaatsing van de bijkaarten en de inkleuring. Ook de druk is van lagere kwaliteit. Maar de overeenkomsten zijn overduidelijk.
• Glogau (nu Głogów in Polen) was een vrij kleine stad in de Pruisische provincie Silezië, in het oosten van Duitsland.
• De hier gegeven titel is ontleend aan een advertentie in de Allgemeine Schweizerische Militärzeitung, jaargang 48 (1902), nummer 28, bladzijde 253; gedigitaliseerd exemplaar in de ETH-Bibliothek, Zürich, Zwitserland.

Sohr-Berghaus, Handatlas, 9e druk
61. Afrika physisch   XL
Afrika, natuurkundig

De atlas

In het begin van de 20e eeuw vatte uitgeverij Flemming het plan op om de Sohr-Berghaus Hand-Atlas, die al sinds 1844 verscheen, grondig te vernieuwen. De cartograaf Otto Herkt was in die periode directeur van de Geografische Instelling van de uitgeverij. Voor de vernieuwing van de atlas werd in 1901 Prof. Dr. Alois Bludau als cartografisch deskundige in dienst genomen.

Alois Bludau ontwierp een atlas van 84 kaartbladen. Naast 'algemene' kaarten, zoals een neerslagkaart en een staatkundige kaart van de wereld, moest de atlas kaarten bevatten van de werelddelen en overzichtskaarten van de grote landen in Europa. Die kaarten zouden worden uitgevoerd als 'natuurkundige' kaarten – met hoogtekleuring in combinatie met arcering voor het reliëf. Verder moesten er detailkaarten komen van de Europese landen en van de overige werelddelen. Die deelkaarten waren 'staatkundig' van opzet, met randkleuring van de grenzen; het reliëf werd daar alleen met arcering aangegeven.

Bludau had gekozen voor uniforme schalen van de kaarten. Van de werelddelen buiten Europa was de schaal 1:20.000.000; de deelkaarten daarvan hadden een schaal van 1:10.000.000. Europa had een schaal van 1:15.000.000, de overzichtskaarten van Europese landen hadden doorgaans de schaal 1:3.000.000 (maar Scandinavië 1:6.000.000 en Rusland 1:9.000.000), en de deelkaarten 1:1.500.000 (Duitsland 1:1.000.000). Verder was de uitsnede van de deelkaarten zodanig dat ze samengevoegd konden worden tot één grote kaart. De namen op de kaarten waren gegeven in de taal van het land dat werd afgebeeld, wat vooral goed te zien is aan de benamingen van de zeeën.

De atlas was innovatief. Vooral de natuurkundige kaarten, destijds alleen toegepast in schoolatlassen, waren verhelderend: ze gaven absolute in plaats van relatieve hoogte-informatie, en ze waren ook bruikbaar voor minder geaccidenteerde gebieden. De gebruikte kaartprojectie, nodig voor het samenstellen van deelkaarten tot één grote kaart, week af van wat toen gebruikelijk was. Het gebruik van de landstaal op de kaarten was in die tijd nog ongewoon.

De atlas zou verschijnen in afleveringen van 2 of 3 kaartbladen. In 1902 verschenen de eerste afleveringen. Tot en met 1906 zijn er 10 afleveringen verschenen, met in totaal 27 kaartbladen. Daarna is de uitgave stopgezet. De reden daarvoor is niet duidelijk. Er zouden minder gunstige recensies van de kaarten zijn verschenen, onder andere over de 'natuurkundige' kaarten, maar er waren ook heel positieve beoordelingen.

Ik denk dat uitgeverij Flemming zich vertild heeft aan het project. Als er in 5 jaar nog niet een derde deel van de atlas is verschenen, dan duurt de totale uitgave zeker 15 jaar. Na die tijd zijn de eerste kaarten alweer verouderd. Bovendien zagen de naaste concurrenten – Justus Perthes met de 9e druk van Stielers Hand-Atlas en Velhagen & Klasing met de 5e druk van Andrees Handatlas – wel kans om in betrekkelijk korte tijd een nieuwe grote atlas te produceren.

Alois Bludau werkte in ieder geval in 1909 niet langer bij uitgeverij Flemming. Hij was toen leraar (Oberlehrer) aan het Gymnasium van Coesfeld in Westfalen (tussen Münster en Winterswijk), meer dan 600 km van Glogau in Silezië.

Deze onvolledige atlas – of eigenlijk kaartenverzameling – is zeldzaam. Door antiquariaten worden de kaarten, in tegenstelling tot de eerdere uitgaven van de Sohr-Berghaus, bijna nooit aangeboden. Bij toeval heb ik op die manier toch een set van 20 van deze kaarten kunnen aanschaffen (scans op de pagina met plaatjes). Via de Karlsruher Virtueller Katalog (KVK) heb ik ook enkele exemplaren van de atlas in bibliotheken kunnen traceren (voorjaar 2007); zie de vindplaatsen. In totaal heb ik van 24 van de 27 kaarten nadere gegevens. De jaartallen bij die kaarten sterken mij in het vermoeden dat de produktie van de kaarten in 1902 en 1903 goed op schema lag, maar dat er later de klad in is gekomen.

De drukplaten van deze atlas zijn in 1913 gebruikt voor de situatietekening van de Atlas Hierarchicus, waarvan ik een exemplaar heb liggen. Ik heb dus enige informatie over de uitsnede van de kaarten en de schaal, in het bijzonder van de deelkaarten van de werelddelen buiten Europa. Ook in deze atlas zijn de benamingen gegeven in de landstaal. Zo staat er Östersjön (Oostzee) op de kaart van Scandinavië, Černoe More (Zwarte Zee) op de kaart van Rusland, en Kara Deniz (Zwarte Zee) op de kaart van de Balkan.

Sohr-Berghaus, Handatlas, 9e druk
70. Nordamerika, Blatt 3   XL
Noord-Amerika, blad 3

De atlaskaarten

Aan het begin van de atlas waren zes (thematische) wereldkaarten gepland. Daarna kwam een natuurkundige kaart van de Noord- en de Zuidpool. Verder moest de atlas overzichtskaarten van de werelddelen en de landen in Europa bevatten (natuurkundig), en detailkaarten daarvan (staatkundig).

De kaarten zijn geproduceerd in kleurenlithografie (steendruk). Op de natuurkundige kaarten geeft de vlakkleur de hoogte aan, van groen (laag) via geel naar bruin (hoog). Op de staatkundige kaarten zijn de grenzen voorzien van een randkleur. In beide gevallen is het reliëf aangegeven door een bruine arcering. De zeeën zijn gekleurd van lichtblauw (ondiep) naar donkerder blauw (diep).

De natuurkundige kaarten zijn heel duidelijk en overzichtelijk. De staatkundige kaarten zijn vaak nogal vol, met erg veel plaatsnamen en andere informatie. Op de deelkaarten van Duitsland en Frankrijk zijn ook de bosgebieden aangegeven door een groene vlakkleur, wat botst met de bruine arcering van het reliëf. Op de andere deelkaarten komt deze inkleuring niet voor.

Op de kaarten staan vrij veel bijkaartjes. Daar zijn natuurlijk detailkaartjes van stedelijke gebieden bij, maar ook allerlei thematische kaartjes, zoals van bevolkingsdichtheid, landbouw, industrie enz.

In de linker benedenhoek staat het jaar van uitgave van de kaarten (zie de lijst van kaarten en datering) en de namen van de cartografen: steeds Prof. Dr. Alois Bludau, meestal ook Otto Herkt, en soms een andere naam (zie het overzicht van cartografen).

Aparte kaarten

Zoals gezegd konden deelkaarten samengevoegd worden tot één grote kaart. Dat gebeurde ook daadwerkelijk, en die kaarten werden, gevouwen en eventueel op linnen geplakt, verkocht onder de naam

• Flemmings Namentreue (idionomatographische) Länderkarte

Ook op die kaarten waren de benamingen dus in de landstaal gegeven.

Uit die serie van aparte kaarten heb ik er zeven kunnen traceren, waarvan vijf exemplaren in de eigen verzameling. Die kaarten hebben in essentie hetzelfde uiterlijk als de kaarten van de atlas, maar de bijkaartjes kunnen anders geplaatst zijn. Op de pagina met plaatjes staan scans van mijn exemplaren.

Deze aparte kaarten beslaan ook gebieden waarvan geen atlaskaarten bekend zijn, zoals Rusland, Oostenrijk-Hongarije en het Balkanschiereiland. Dat betekent dat er toch meer dan 27 kaartbladen van de atlas geproduceerd moeten zijn.

Reconstructie van de inhoud van de complete atlas

Het is natuurlijk een uitdaging om te proberen de inhoud van de complete atlas te reconstrueren. Ik heb dus een poging daartoe gedaan. Mijn uitgangspunten daarbij waren de volgende.

1. De 24 mij bekende atlaskaarten (met volgnummer).
2. Bij genummerde deelkaarten: voortzetting van de rij.
3. De Namentreue Länderkarten (±1910).
4. De kaarten in de Atlas Hierarchicus (1913)
   • Europa: overeenkomend met de (natuurkundige) overzichtskaarten van de grotere landen in Sohr-Berghaus.
   • Andere werelddelen: overeenkomend met de (staatkundige) deelkaarten van die werelddelen in Sohr-Berghaus.
5. De kaarten in Ullsteins Weltatlas (1923).

Dat levert al een groot deel van de kaarten, maar de volgorde is niet altijd bekend. Ik heb de kaarten van Oostenrijk-Hongarije geplaatst direct na die van Duitsland, zoals in een Duitse atlas gebruikelijk is. Het aantal deelkaarten van Groot-Brittannië en Ierland heb ik, gezien de schaal, op 3 geschat. Bij Scandinavië was er dan alleen nog ruimte voor Denemarken. Voor Scandinavië, Rusland en de Balkan heb ik weer de 'gebruikelijke' volgorde genomen.

Omdat er 8 kaarten van Azië gepland waren – één natuurkundige overzichtskaart en zeven deelkaarten – denk ik dat er geen deelkaarten van Spanje en Portugal waren. Tussen Noord- en Zuid-Amerika zit een 'gat' van 6 kaarten. Ik vermoed dat dat gevuld moest worden met detailkaarten van de Verenigde Staten (en de Antillen?).

Deze reconstructie is natuurlijk speculatief. Ik concludeer er wel uit dat er minstens 40 kaarten van de atlas daadwerkelijk zijn geproduceerd, als atlaskaart zelf en/of als deel van een Namentreue Länderkarte.

Sohr-Berghaus' Handatlas, 9th edition (1902-1906)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas

• Title description
  • Title: Sohr-Berghaus' Handatlas
    Publisher: Carl Flemming
    Year: 1902-1906
  • Title: Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Teile der Erde
    Neunte Auflage. Vollständig neue, zeitgemässe Bearbeitung.
    Entworfen und unter Mitwirkung von Otto Herkt herausgegeben von Professor Dr. Alois Bludau.
    Carl Flemming, Verlag, Buch- und Kunstdruckerei, A.G., Glogau Translation:
    Sohr-Berghaus Hand Atlas of the entire Earth
    Ninth edition. Completely new and contemporary edition.
    Designed by Professor Dr. Alois Bludau and edited with the cooperation of Otto Herkt
    Carl Flemming, Publishing Company, Book and art printing company Inc., Glogau
  • Sohr-Berghaus, Handatlas, 9th edition
    Title   XL
    Geographen­kalender, p. 395 Geographen­kalender, p. 507
    Gotha, Justus Perthes, 1909
    The geographer Prof. Dr. Alois Bludau (1861-1913) was an expert in map projections. As a cartographer he was also involved in the production of the 4th edition (1899-1904) of Andrees Handatlas.
  • Otto Herkt was also the editor of the Hand-Atlas Otto Herkt, a licensed edition of the Sohr-Berghaus that was published around 1910. That atlas was based cartographically on the former 8th edition of Sohr-Berghaus Hand-Atlas (1888-1895).
  • This 9th edition has never been completed. Only 27 out of 84 planned map sheets have been published. The publication was discontinued in 1906.
  • The situation plates of this atlas have been reused for the printing of the Atlas Hierarchicus (1913), with maps of the dioceses in the world.
  • Many of the planned maps have later been used for Ullsteins Weltatlas (1923). The borders have been drawn according to the post-war situation. The cutout of the maps is sometimes different, as are the position of the inset maps and the coloring. Print quality is lower. But the resemblance is still striking.
  • Glogau (now Głogów in Poland) was a modest town in the Prussian province of Silesia, in the eastern part of Germany.
  • The title given here has been derived from an advertisement in the Allgemeine Schweizerische Militärzeitung, volume 48 (1902), number 28, page 253; digitized copy in the ETH-Bibliothek, Zürich, Switzerland.
• Sohr-Berghaus, Handatlas, 9th edition
  61. Afrika physisch   XL
  Africa, physical
  The atlas
  • At the beginning of the 20th century the Sohr-Berghaus Hand-Atlas, published since 1844, was in need of substantial renewal. In 1901 Otto Herkt, director of the Geographical Office of Flemming Publishers, employed Prof. Dr. Alois Bludau as a cartographic expert.
  • Alois Bludau designed an atlas of 84 map sheets, which should contain world maps – e.g. a precipitation map and a political map of the world – general maps of the continents and larger European countries, and more detailed maps. The general maps were designed to be physical maps in hypsometric coloring combined with hachuring to indicate mountain areas. The detailed maps were 'classic' political maps with outline coloring of boundaries and only hachuring to indicate relief.
  • Bludau designed maps with uniform scales. General maps of the non-European continents had a scale of 1:20,000,000; their detailed maps 1:10,000,000. Europe had a scale of 1:15,000,000; general maps of European countries were usually drawn at 1:3,000,000 (but Scandinavia at 1:6,000,000 and Russia at 1:9,000,000) and regional maps at 1:1,500,000 (Germany 1:1,000,000). Regional maps were often designed in such a way that they could be joined to form one large map. The names on the maps were localized, especially apparent from the names of the seas.
  • It was an innovative atlas, especially in its physical maps – in those days only used for school atlases – which gave absolute instead of relative altitude information, and thus were also useful for less mountainous areas. The map projection, necessary in order to join regional maps into one sheet, was unusual. Localization of maps was uncommon in those days.
  • The atlas should appear in installments of 2 or 3 sheets. The first installments were published in 1902. Until 1906, 10 installments with a total of 27 map sheets had been published. For unknown reasons the publication was then discontinued. There had been unfavorable reviews, especially about the physical maps, but other reviewers were quite positive.
  • I think the publisher has underestimated the job of producing a modern atlas. If it takes 5 years to produce only one third of the maps, it would have taken 15 years to accomplish the entire atlas. After that period the first maps would have become obsolete. Also the closest competitors – Justus Perthes with the 9th edition of Stielers Hand-Atlas and Velhagen & Klasing with the 5th edition of Andrees Handatlas – had been able to produce a new comprehensive atlas in a relatively short period of time.
  • Anyhow, in 1909 Alois Bludau was not employed at Flemming Publishers anymore. He was then a teacher (Oberlehrer) at the Latin School (Gymnasium) in Coesfeld in Westphalia (not far from the Dutch border), more than 600 km away from Glogau in Silesia.
  • This incomplete atlas – actually a collection of maps – is scarce. Unlike earlier editions of the Sohr-Berghaus, it can hardly ever be found in catalogs of antiquarian booksellers. Accidentally I still have been able to purchase a set of 20 maps this way (scans on the pictures page). I also have been able to locate (spring 2007) a few library copies of the atlas through the Karlsruher Virtueller Katalog (KVK). I have found information on 24 out of the 27 map sheets. The publication years of these sheets seem to confirm my assumption: production was on schedule in 1902 and 1903, but delayed later on.
  • The situation plates of the atlas have been reused for the printing of the Atlas Hierarchicus (1913). I have a copy of that atlas, which gives me some information on cutout and scale of the individual maps, especially the regional maps of the non-European countries. In this atlas as well, the names on the maps are localized: Östersjön (Baltic Sea) on the map of Scandinavia, Černoe More (Black Sea) on the map of Russia and Kara Deniz (Black Sea) on the map of the Balkan Peninsula.
• Sohr-Berghaus, Handatlas, 9th edition
  70. Nordamerika, Blatt 3   XL
  North America, sheet 3
  The atlas maps
  • At the beginning of the atlas six (thematic) world maps were planned, followed by a (physical) map of the polar regions. The rest of the atlas was to contain general maps of the continents and the European countries (physical), and regional maps (political).
  • The maps have been produced by color lithography. The physical maps have hypsometric coloring, varying from green (low) via yellow to brown (high). The political maps have outline coloring. On both types of maps a brown hachuring indicated the relief. Seas are colored from light blue to darker blue (deepest).
  • The physical maps are clean and well-organized. The political maps are a bit overloaded with toponyms and other information. On the regional maps of Germany and France, forests are indicated by green area color which conflicts with the brown hachuring. Forest coloring is absent from the other regional maps.
  • Some maps have many inset maps, of urban areas of course, but also about population density, agriculture, industry etc.
  • In the lower left corner of the maps are publication date (see the list of maps and date) and the names of the cartographers: always Prof. Dr. Alois Bludau, usually Otto Herkt, and some others (see the list of cartographers).
• Separate maps
  • Regional maps could be joined to form one large sheet. This was actually done and the resulting maps, folded and optionally pasted on linen, were sold as
    • Flemmings Namentreue (idionomatographische) Länderkarte
    This 'namentreue' indicates that the maps were also localized.
  • I have been able to locate seven separate maps from this series, five of them in my own collection. The appearance of these maps is essentially the same as that of the atlas maps, but the placement of inset maps may be different. On the pictures page are scans of my copies.
  • These separate maps also depict areas not covered by the atlas maps, such as Russia, Austria-Hungary and the Balkan Peninsula. This indicates that more than 27 map sheets must have been produced.
• Reconstruction of the complete atlas' contents
  • It is a challenge of course to try to reconstruct the contents of the complete atlas. So I have made an attempt based on the following.
    1. The 24 atlas maps known to me (with their serial number).
    2. In case of numbered regional maps: continuation of the sequence.
    3. The (namentreue) Länderkarten (±1910).
    4. The maps in the Atlas Hierarchicus (1913)
       • Europe: corresponding to the (physical) general maps in Sohr-Berghaus.
       • Other continents: corresponding to the (political) regional maps in Sohr-Berghaus.
    5. The maps in Ullsteins Weltatlas (1923).
  • This accounts for a considerable number of map sheets, but their order is not always clear. I have assumed the Germany is immediately followed by Austria-Hungary, as usual in German atlases. Considering the scale, I have estimated that 3 regional maps of Great Britain and Ireland were planned, which left room for only a regional maps of Denmark (Scandinavia). I have placed Scandinavia, Russia and the Balkans in their usual order.
  • Because Asia takes 8 sheets – 1 general map and 7 regional maps – there was no room for regional maps of Spain and Portugal. There is a 'gap' between North and South America, possibly for detailed maps of the United States (and the Caribbean?).
  • This reconstruction is speculative at best. But my conclusion is that at least 40 map sheets of the atlas have actually been produced, as an atlas map or as part of a Namentreue Länderkarte.

© M. Witkam, 2007
(rev. 2015-09-14)