Sohr-Berghaus Hand-Atlas, 8e druk (1888-1895, 1908)
See below for (a summary of) this text in English.
Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's
- Plaatjes van de atlas
- Tabellen en lijsten bij de atlas
- Vergelijking met de 7e druk
Titelgegevens
Titel: Sohr-Berghaus Hand-Atlas
Uitgever: Carl Flemming
Jaar: 1888-1895, 1908 (8e druk, uitgaven: 1888, 1890, 1891, 1892, 1894, 1895;
speciale uitgave 1908)
Titelpagina (1891, grote uitgave met 100 kaarten en register):
Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Theile der Erde.
Neu bearbeitet von F. Handtke.
Achte vermehrte und verbesserte Auflage.
Ausgabe in 100 Blättern
nebst selbständigem ausführlichem Ortsverzeichniss.
Glogau. Verlag von Carl Flemming.
Vertaling:
Sohr-Berghaus Handatlas van de hele wereld.
Nieuwe bewerking door F. Handtke,
Achtste druk, uitgebreid en verbeterd.
Uitgave in 100 kaartbladen
met een apart uitvoerig register.
Glogau. Uitgeverij Carl Flemming.
Titelpagina register (1892):
Ortsweiser zu Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Theile der Erde.
Neu bearbeitet von F. Handtke.
Achte vermehrte und verbesserte Auflage.
Alphabetisches Verzeichnis
aller Länder, Meere, Buchten, Häfen, Seen, Flüsse, Inseln,
Gebirge,
Städte, Flecken, Dörfer, Weiler, Bäder, Bergwerke,
Kanäle &c.
nebst Angabe der Quadrate, in denen sie liegen.
Glogau. Verlag von Carl Flemming.
Vertaling:
Register bij Sohr-Berghaus Handatlas van de hele wereld.
Nieuwe bewerking door F. Handtke,
Achtste druk, uitgebreid en verbeterd.
Alfabetisch register
van alle landen, zeeën, baaien, havens, meren, rivieren, eilanden,
gebergtes,
steden, vlekken, dorpen, gehuchten, badplaatsen, mijnen, kanalen enz.
met vermelding van het vak op de kaart waarin ze liggen.
Glogau. Uitgeverij Carl Flemming.
Titelpagina (1894, beknopte uitgave met 27 kaarten):
Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Theile der Erde.
Neu bearbeitet von F. Handtke,
Ausgabe in 27 Blättern.
Inhalts-Verzeichniss. ...
Glogau Albert Hoffmann
1894
Titelpagina (1908, speciale uitgave met 50 kaarten):
Handatlas des Geographischen Verlages Leipzig
Weihnachtsprämie für die Besteller des Pracht-Globus
Weihnachten 1908
Vertaling:
Handatlas van de Geografische Uitgeverij Leipzig.
Kerstgeschenk voor de kopers van de Prachtglobe
Kerstmis 1908
- F. (Friedrich) Handtke leefde van 1815 tot 1879. Hij staat ook in deze 8e druk nog steeds als redacteur op de titelpagina vermeld.
- De naam Dr. Karl Sohr is een pseudoniem, vermoedelijk van Friedrich Handtke. De bekende geograaf Heinrich Berghaus heeft in 1847 een kleine bijdrage geleverd aan de atlas. Om publicitaire redenen heeft de uitgever, Carl Flemming, Berghaus' naam toen prominent op de titelpagina gezet. Heinrich Berghaus heeft daar lange tijd tegen geprotesteerd, maar de atlas is tot en met de laatste druk Sohr-Berghaus blijven heten.
- De atlas verscheen in twee varianten
- een grote uitgave, met 100 kaarten
- een beknopte uitgave, met 27 kaarten
- De 8e druk is laatste volledige uitgave van Sohr-Berghaus Hand-Atlas. Vanaf 1902 verschenen nog wel afleveringen van de 9e druk, maar die uitgave is in 1906 stopgezet.
- In 1908 verscheen de "Handatlas des Geographischen Verlages Leipzig". De 50 kaartbladen daarin zijn grotendeels afkomstig uit de 8e druk van Sohr-Berghaus Hand-Atlas (1888-1895). De selectie daaruit lijkt willekeurig en de inhoud van deze atlas is wisselend. Gezien de titel is het een kerstcadeau. Het kan natuurlijk ook een manier zijn geweest om van de oude kaartenvoorraad af te komen.
- Tussen 1906 en 1910 zijn verschillende licentie-uitgaven verschenen
waarvan de cartografie gebaseerd is op die van de 8e druk van Sohr-Berghaus
Hand-Atlas.
- Universal-Atlas, Dr. A. Berg (Verlag für allgemeines Wissen, Leipzig, ±1906)
- Universal-Hand-Atlas, Dr. A. Berg (R. Jacobsthal, Berlin-Schöneberg, ±1906)
- Hand-Atlas Otto Herkt (Geographischer Verlag, Leipzig, ±1910)
- Glogau (nu Głogów in Polen) was een vrij kleine stad in de Pruisische provincie Silezië. In 1895 had het 21.836 inwoners – ter vergelijking: de districtshoofdstad Liegnitz (nu Legnica) had er 51.518, provinciehoofdstad Breslau (Wrocław) 373.169 en Berlijn 1.677.304.
Band
Sohr-Berghaus Hand-Atlas 1892
Voorkant band / Front cover
De grote uitgave van de atlas werd geleverd in een band (26 × 41 cm) van roodbruin of groen 'calico' (gedrukt katoen). Op de voorkant daarvan staat in decoratieve letters de titel en soms ook het jaartal. De rug is voorzien van vergulde ornamenten en een 'horizontale' titel. In de band van de grote uitgave is ruimte voor het register, maar dat werd niet standaard bijgevoegd.
Het losse register was verkrijgbaar in een band (25 × 41 cm) van dik papier. Op de voorkant staat de titel: Ortsweiser zu Sohr-Berghaus Hand-Atlas. Jammer genoeg ontbreekt dat register vaak.
De beknopte uitgave heeft een eenvoudige band van bruin 'calico' met de titel op de voorkant. De speciale uitgave van 1908 heeft een sobere band zonder enige aanduiding van de inhoud.
Inhoud
De titelpagina van de grote uitgave noemt de redacteur F. Handtke, de druk, het aantal kaartbladen (100), soms het register, en tenslotte plaats en uitgever; er staat dus – in mijn exemplaren – geen jaartal op. Daarna komen twee bladzijden met de inhoudsopgave, en tenslotte de kaarten.
In de beknopte uitgave staat ook de inhoudsopgave op de titelpagina. Er wordt nu wel een jaartal gegeven (1894). Merkwaardigerwijs wordt als uitgever Albert Hoffmann genoemd. De titelpagina van de speciale uitgave uit 1908 geeft eigenlijk geen informatie.
De verdere inhoud is natuurlijk afhankelijk van het aantal kaarten. De grote uitgave (100 kaarten) bevat een 'algemeen' deel van 7 kaarten (4 bladen sterrenkunde, 3 wereldkaarten), 65 kaarten van Europa, en 28 kaarten van de overige werelddelen. Er zijn 22 kaarten van Duitsland en 11 van Oostenrijk-Hongarije. Ook van de andere grote landen in Europa zijn detailkaarten aanwezig. De overige werelddelen hebben steeds een overzichtskaart en enkele deelkaarten. In de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal staat een gedetailleerd overzicht van de inhoud van de atlas. De kaarten zijn op het kaartblad zelf genummerd. Het bijbehorende register bevat 74 bladzijden. Het begint met een lijst van afkortingen. Daarna komen de plaatsnamen, in alfabetische volgorde, met opgave van het vak op de kaart waarin ze liggen.
De beknopte uitgave (27 kaarten) bevat de 3 wereldkaarten, 17 kaarten van Europa en 7 kaarten van de rest van de wereld. Alle detailkaarten – van Europese landen en van de overige werelddelen – zijn vervallen. Er zijn alleen 3 deelkaarten van Duitsland, die speciaal voor deze uitgave gemaakt lijken te zijn. De nummers op de kaartbladen zijn dezelfde als die in de grote uitgave. Er vallen dus gaten in die nummering. Verwarrend is ook dat op de deelkaarten van Duitsland eenzelfde nummer staat (Nº 7-9) als op eerdere kaarten in de atlas.
De speciale uitgave van 1908 (50 kaarten) bevat een tamelijk willekeurige selectie van 50 van de 100 kaarten uit de grote uitgave. Er zijn maar 2 van de 50 kaarten nieuw: Duitsland (was Nº 10) en Zevenburgen (was Nº 40). Op sommige kaarten staat de naam die de uitgeverij sinds 1898 had:
- Carl Flemming, Verlag, Buch- und Kunstdruckerei, A.-G., Glogau
De kaarten zijn geproduceerd in lithografie (steendruk). De kleuren – randkleur met bredere 'bies' – zijn in drukwerk aangebracht. Zeeën, meren en brede rivieren zijn lichtblauw ingekleurd. De kaarten zijn gedrukt op stevig papier. Enkele kaarten zijn 'geïsoleerde kaarten'. Ze geven alleen een goed beeld van de betreffende regio. De gebieden daarbuiten zijn dan minder gedetailleerd getekend, bijvoorbeeld door het reliëf weg te laten.
Het eventueel aanwezige register verwijst naar het gradennet op de kaarten. De vakken daarvan worden aangeduid met een letter (van links naar rechts) en een getal (van boven naar beneden). Deze letters en cijfers staan dan in rood langs de rand van de kaart. Bij atlassen zonder register hoeven de letters en cijfers niet voor te komen. Vreemd genoeg staan ze niet langs elke kaart in een atlas met register (wat het zoeken lastig maakt). Ze staan soms wel op kaarten in een atlas zonder register.
De kaarten zijn niet gedateerd. Het jaartal is dus alleen op te maken uit de het jaar van uitgave – als dat al te achterhalen is. Alleen op de eerste 4 kaartbladen staat naam van de cartograaf.
Uitgaven en datering
Voor zover bekend zijn er uitgaven van de atlas verschenen in de jaren 1888, 1890, 1891, 1892, 1894 en 1895. De meeste daarvan zijn grote uitgaven met 100 kaartbladen, maar de uitgave van 1894 heeft er 27. Speciale uitgave uit 1908 met een andere titel.
De uitgaven zijn soms van een jaartal voorzien – op band of titelpagina – maar niet altijd. Het is daarom vaak moeilijk om een atlas van de 8e druk te dateren. Op een aparte pagina geef ik een verantwoording van mijn dateringen.
Vergelijking met de 7e druk
De uitgever heeft – in ieder geval bij de grote uitgave met 100 kaartbladen – voor het eerst echt werk gemaakt van de band. De 6e en 7e druk hadden een sobere band met alleen de titel en het aantal kaarten op de voorkant; de rug was 'kaal'. In de 8e druk heeft de voorkant een meer representatief voorkomen; de rug is van een titel en ornamenten voorzien.
In de grote uitgave zijn veel kaarten grondig herzien of helemaal nieuw getekend. Daarbij is vaak een bijkaart toegevoegd van de hoofdstad van de regio. Geïsoleerde kaarten, waarbij het gebied buiten de regio summier is afgebeeld, komen bijna niet meer voor. Afrika heeft nu 5 deelkaarten in plaats van 3. Daartegenover staat dat de overzichtskaart van Nederland en België, en de kaart van Zuidoost-China, zijn vervallen. Het totale aantal kaartbladen blijft dus 100.
De kaarten hebben een brede rand met een meanderend patroon gekregen. Ze zijn – voor het eerst – op het kaartblad zelf genummerd. De volgorde van de kaarten is soms veranderd (Balkan, Verenigde Staten).
De eerste kaart van het zonnestelsel (Nº 1) is in kleur uitgevoerd. Ook overigens zijn de inkleuring beter geslaagd dan in de vorige drukken: de kleuren zijn correct geplaatst, de randkleur is nu steeds voorzien van een brede bies, de kleuren zijn frisser – water is nu echt lichtblauw – en het kaartbeeld is daardoor helderder.
Er is overgegaan op het metrieke stelsel. Hoogten zijn nu gegeven in meters in plaats van in 'Parijse voeten' (1 Parijse voet = 0,325 m dus 1 m = 3,077 Parijse voet). Oppervlaktes staan niet langer in 'vierkante Duitse mijlen' maar in km² (1 Duitse mijl = 7,420439 km dus 1 vierkante Duitse mijl = 55,062915 km²). Langs de randen van de kaarten staan ooster- en westerlengte ook gegeven t.o.v. Greenwich; het gradennet is wel nog steeds getekend t.o.v. Parijs en Ferro.
De volgende kaarten zijn grondig herzien: de wereldkaart (Nº 5), Oost-Pruisen (Nº 12), Pommeren (Nº 15), Silezië (Nº 17), Provincie Saksen (Nº 18), Rijnprovincie (Nº 20), Koninkrijk Saksen (Nº 28), Midden-Oostenrijk (Nº 33), Stiermarken (Nº 37), Tirol (Nº 38), Zwitserland (Nº 43), Italië (Nº 44-46) en Frankrijk (Nº 47-51).
Nieuw getekend zijn: Griekenland (Nº 67), de Balkan (Nº 69-72), Afrika (Nº 81-85), de Verenigde Staten (Nº 89-92), Oceanië (Nº 98) en Zuidoost-Australië (Nº 100).
Zie verder de overzichten
- Vergelijking van de 8e druk (1892) met de 7e druk (1883)
- Vergelijking van de 7e druk (1883) met de 8e druk (1892)
Op een aparte pagina staan, ter vergelijking, plaatjes van de nieuwe kaarten in de 8e druk naast die van de overeenkomstige kaarten uit de 7e druk.
Sohr-Berghaus Hand-Atlas, 8th edition (1888-1895, 1908)
- Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
- Pictures of the atlas
- Tables and lists to the atlas
- Comparison with the 7th edition
- Title description
- Title: Sohr-Berghaus Hand-Atlas
Publisher: Carl Flemming
Year: 1888-1895, 1908 (8th edition, printings: 1888, 1891, 1892, 1894, 1895; special edition 1908) -
Title page (1891, comprehensive edition with 100 map sheets and index):
Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Theile der Erde.
Neu bearbeitet von F. Handtke,
Achte vermehrte und verbesserte Auflage.
Ausgabe in 100 Blättern
nebst selbständigem ausführlichem Ortsverzeichniss.
Glogau. Verlag von Carl Flemming. Translation:
Sohr-Berghaus Hand Atlas of the World.
New revision by F. Handtke.
8th edition, expanded and improved.
Contains 100 map sheets
and an extensive alphabetical index in a separate volume.
Glogau. Carl Flemming Publisher. - Index title page (1892):
Ortsweiser zu Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Theile der Erde.
Neu bearbeitet von F. Handtke.
Achte vermehrte und verbesserte Auflage.
Alphabetisches Verzeichnis
aller Länder, Meere, Buchten, Häfen, Seen, Flüsse, Inseln, Gebirge,
Städte, Flecken, Dörfer, Weiler, Bäder, Bergwerke, Kanäle &c.
nebst Angabe der Quadrate, in denen sie liegen.
Glogau. Verlag von Carl Flemming. Translation:
Index to Sohr-Berghaus Hand Atlas of the World.
New revision by F. Handtke.
8th edition, expanded and improved.
Alphabetical index
of all countries, seas, bays, ports, lakes, rivers, islands, mountains,
cities, townships, villages, hamlets, resorts, mines, canals etc.
with a specification of their location in the map grid.
Glogau. Carl Flemming Publisher. - Title page (1894, concise edition with 27 map sheets):
Sohr-Berghaus Hand-Atlas über alle Theile der Erde.
Neu bearbeitet von F. Handtke,
Ausgabe in 27 Blättern.
Inhalts-Verzeichniss. ...
Glogau Albert Hoffmann 1894 - Title page (1908, special edition with 50
map sheets):
Handatlas des Geographischen Verlages Leipzig
Weihnachtsprämie für die Besteller des Pracht-Globus
Weihnachten 1908 Translation:
Hand Atlas of Geographical Publishers Leipzig.
Christmas gift for the purchasers of the Luxury Globe
Christmas 1908 - F. (Friedrich) Handtke lived from 1815 to 1879. The title page of this 8th edition still mentions him as the editor.
- The name of Sohr is a pseudonym, probably of Friedrich Handtke. The famous geographer Heinrich Berghaus had made a minor contribution to the atlas back in 1847. Carl Flemming, publisher of the atlas, used this to mention Berghaus' name prominently on the atlas title page. Berghaus has in vain protested against this abuse of his name, but the atlas has kept its name of Sohr-Berghaus ever since.
- Two versions of the atlas
- comprehensive edition, with 100 map sheets
- concise edition, with 27 map sheets
- The 8th edition is the last complete edition of Sohr-Berghaus Hand-Atlas. Installments of the 9th edition were published from 1902, but this edition was discontinued in 1906.
- The "Handatlas des Geographischen Verlages Leipzig" was published in 1908. The majority of its 50 maps originate from the 8th edition of Sohr-Berghaus Hand-Atlas (1888-1895). It seems to be a random selection; the contents of the atlas vary. Its title suggests it to be a Christmas gift. It might also have been a reliable method to get rid of the obsolete map stock.
- Between 1906 and 1910 several licensed editions were published whose
maps were based on the cartography of the 8th edition of Sohr-Berghaus
Hand-Atlas.
- Universal-Atlas, Dr. A. Berg (Verlag für allgemeines Wissen, Leipzig, ±1906)
- Universal-Hand-Atlas, Dr. A. Berg (R. Jacobsthal, Berlin-Schöneberg, ±1906)
- Hand-Atlas Otto Herkt (Geographischer Verlag, Leipzig, ±1910)
- Glogau (now Głogów in Poland) was a modest town in the Prussian province of Silesia. In 1895 it had only 21,836 inhabitants – the district capital Liegnitz (now Legnica) had 51,518 inhabitants, provincial capital Breslau (Wrocław) 373,169 and Berlin 1,677,304.
- Title: Sohr-Berghaus Hand-Atlas
- Binding
Sohr-Berghaus Hand-Atlas 1892
Voorkant band / Front cover- Comprehensive edition: green or brown calico binding (26 × 41 cm) with room for the index; front cover with decorative gilt title and sometimes year; leather spine with ornaments and 'horizontal' title; separate index volume (25 × 41 cm) in sturdy paper cover with title: Ortsweiser zu Sohr-Berghaus Hand-Atlas (usually missing).
- Concise edition: simple brown calico binding with gilt title on front cover.
- Special edition 1908: plain binding without any indication of contents.
- Contents
- Comprehensive edition title page mentions editor F. Handtke, edition, number of map sheets (100), sometimes the index, place of publication and publisher, no year of publication (in my copies); two pages table of contents; 100 map sheets.
- Concise edition title page also gives table of contents and year of publication (1894); publisher is now Albert Hoffmann; 27 map sheets.
- Special edition (1908) title page hardly informative; no table of contents; 50 map sheets.
- Contents of the atlas depend on
number of map sheets:
- Comprehensive edition (100 map sheets): 7 'general' map sheets: 4 astronomy and 3 world maps, 65 maps of European countries, 28 maps for the other continents; 33 sheets cover Germany (22) and Austria-Hungary (11); also regional maps of the other European countries; main map and regional maps for the other continents; see list of maps, inset maps and scale; map sheets numbered 1-100. The index volume contains 74 pages with abbreviations and a list of place names with location in the map grid.
- Concise edition (27 map sheets): 3 world maps, 17 maps of European countries, 7 maps of the rest of the world; no regional maps except for 3 map of Germany, specially produced for this edition; numbers on maps same as in comprehensive edition; numbering therefore not contiguous; regional maps of Germany numbered confusingly (Nº 7-9).
- Special edition 1908 (50 map sheets): seemingly
random selection form the
100 sheets in the comprehensive edition; 2 new maps: Germany (was
Nº 10) and Transylvania (was Nº 40); on some of the
sheets new name of the publisher (from 1898):
- Carl Flemming, Verlag, Buch- und Kunstdruckerei, A.-G., Glogau
- Maps produced by lithographic printing; outline colors and edgings, water areas colored light blue; good paper quality.
- A few 'isolated maps', giving only a good idea of the region itself; areas outside are often drawn in considerably less detail.
- Index, if present, refers to location in the map grid with a letter (across) and a number (down); letters and number in red in map borders; they may be missing in atlases without an index; curiously, they are sometimes also missing on maps in an atlas with an index, or present in an atlas without one.
- Maps not dated; publication year only on title page – if any; name of cartographer on first 4 maps only.
- Printings and date
- Printings known from 1888, 1890, 1891, 1892, 1894 and 1895; all of them comprehensive editions except for the 1894 printing; special edition from 1908 with a different title.
- Publication year not always given; dating therefore difficult; justification of my dating on a separate page.
- In comparison with the 7th edition
(comprehensive editions, 100 maps)
- More representative binding, decorative gilt title, leather spine with ornaments.
- Many maps thoroughly revised or completely new, often with inset map of regional capital; only e few isolated maps left; 3 instead of 5 regional maps of Africa; overview map of Netherlands and Belgium and map of Southeast China omitted; number of map sheets remains 100.
- Maps with meander border; numbering on map sheet; a few changes in map order (Balkan, United States).
- Map of solar system (Nº 1) colored; overall coloring much better: colors positioned correctly, outline colors with edgings, fresher colors and clear map image.
- Transition to metric system: heights in meters and not in 'Parisian feet' (= 0,325 m), areas in km² and no longer in 'square German miles' (= 55,062915 km²); indication of Greenwich meridian.
- Revised maps: world (Nº 5), East Prussia (Nº 12), Pomerania (Nº 15), Silesia (Nº 17), Province of Saxony (Nº 18), Rhine Province (Nº 20), Kingdom of Saxony (Nº 28), Central Austria (Nº 33), Styria (Nº 37), Tyrol (Nº 38), Switzerland (Nº 43), Italy (Nº 44-46), France (Nº 47-51).
- Newly drawn: Greece (Nº 67), Balkan Peninsula (Nº 69-72), Africa (Nº 81-85), United States (Nº 89-92), Pacific (Nº 98), Southeast Australia (Nº 100).
- 8th edition as opposed to 7th edition
- 7th edition as opposed to 8th edition
- Separate page with maps of 7th and 8th edition side by side for comparison purposes.
© M. Witkam, 2007
