Stielers Hand-Atlas, 10e druk (1925-1945)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Versies van de atlaskaarten
• Tabellen en lijsten bij de atlas
• Vergelijking van de kaarten van de 9e en de 10e druk
• De allerlaatste Stielers Hand-Atlas

Titelgegevens

Titel: Stielers Hand-Atlas
Uitgever: Justus Perthes
Jaar: 1925-1945

Titelpagina 1925: Stielers Hand-Atlas
254 Haupt- und Nebenkarten in Kupferstich
Zehnte Auflage  Hundertjahr-Ausgabe
Von Grund aus neubearbeitet unter Leitung von Prof. Dr. H. Haack in Justus Perthes' Geogr. Anstalt
1925  Gotha: Justus Perthes Titelpagina 1939: Stielers Hand-Atlas
254 Haupt- und Nebenkarten in Kupferstich
Zehnte Auflage  Hundertjahr-Ausgabe
Herausgegeben unter Leitung von Prof. Dr. H. Haack in Justus Perthes' Geogr. Anstalt
1939  Gotha: Justus Perthes Titelpagina register: Namenverzeichnis zu Stielers Hand-Atlas
Zehnte Auflage  Hundertjahr-Ausgabe
Gotha: Justus Perthes

Vertaling titelpagina 1925:

Stielers Handatlas
254 hoofd- en bijkaarten in kopergravure
Tiende druk  Jubileum-uitgave
Geheel opnieuw bewerkt onder leiding van Prof. Dr. H. Haack in het Geografische Instituut van Justus Perthes
Gotha, Justus Perthes, 1925

Vertaling titelpagina 1939:

Stielers Handatlas
254 hoofd- en bijkaarten in kopergravure
Tiende druk  Jubileum-uitgave
Onder hoofdredactie van Prof. Dr. H. Haack in het Geografische Instituut van Justus Perthes
Gotha, Justus Perthes, 1939

Vertaling titelpagina register:

Register bij Stielers Handatlas
Tiende druk  Jubileum-uitgave
Gotha, Justus Perthes

• Stielers Hand-Atlas, 10. Aufl.
  Groene band, voorkant
  De 10e druk is laatste uitgave van Stielers Hand-Atlas. In het voorwoord bij deze atlas is iets te lezen over de ontstaansgeschiedenis en de eerdere drukken van de atlas. Aan deze 10e druk is volgens het voorwoord al vanaf 1909 of 1910 gewerkt.
• De eerste min of meer complete Stielers Hand-Atlas was in 1823 voltooid door leiding van Adolf Stieler (1775-1836). Dat was een uitgave in 50 kaartbladen, die overigens vrij snel uitgroeide tot een meer volledige uitgave in 75 kaartbladen (1831). Omdat het inmiddels ruim 100 jaar later is, draagt deze 10e druk de naam 'Hundertjahr-Ausgabe'.
• Prof. Dr. Hermann Haack (1872-1966) was een befaamde cartograaf. Hij werkte al vanaf 1897 bij uitgeverij Justus Perthes in Gotha, eerst vooral bij de produktie van wandkaarten voor het onderwijs. Hij heeft ook bijgedragen aan de 9e druk van Stielers Hand-Atlas. De 10e druk van de atlas is helemaal onder zijn leiding vervaardigd. In 1944 ging hij – 72 jaar oud – met pensioen. Na de oorlog werd hij gevraagd om weer in dienst van de uitgeverij te komen. Van 1953 tot 1992 droeg het door de DDR genationaliseerde deel van het bedrijf zijn naam: "Hermann Haack Geographisch-kartographische Anstalt Gotha". Hij is tot vlak voor zijn overlijden in 1966 voor het bedrijf actief geweest.
• Bij de atlas werd in 1926 een handboek in twee delen uitgegeven, geschreven door Hermann Lautensach. Het eerste deel "Allgemeine Geographie" bevat een inleiding in de geografie. In het tweede deel "Länderkunde" staan beschrijvingen van de werelddelen en landen. In dat deel zijn ook veel thematische kaarten te vinden – de atlas zelf bevat alleen topografische kaarten.
• Voor wetenschappelijke doeleinden was er een studie-uitgave van de atlas leverbaar. Die bevat de 108 kaartbladen van de reguliere uitgave en daarnaast de 108 'studiekaarten'. Daarop zijn enkele drukplaten (tekst, grenskleuren) weggelaten om een beter idee te krijgen van het reliëf en het rivierenstelsel.
• Van deze atlas zijn ook uitgaven voor het buitenland gemaakt. De kaarten en het register daarin zijn dezelfde als in de Duitse uitgave. Alleen titelblad, voorwoord, inhoudsopgave en legenda zijn vertaald. Deze buitenlandse uitgaven zijn
  • Engels: Stielers Atlas of Modern Geography (1925-1939)
  • Frans: Stieler Grand Atlas de Géographie Moderne (1925-1936?)
  • Spaans: Stieler Gran Atlas Geográfico (1925-1939?)
  Curieus is verder een (illegale?) Amerikaanse zwart-wit kopie, van matige kwaliteit, van de Duitse uitgave uit 1934/36. Deze werd, onder de titel "Stieler's Atlas of Modern Geography", in 1943 gepubliceerd door het Office of Strategic Services (Washington, D.C.), voorloper van de CIA.
• Er was ook een aparte internationale uitgave gepland, met 114 kaartbladen in de landstaal – dus niet alleen in het Duits, zoals bij bovengenoemde uitgaven. Die uitgave is nooit voltooid: er zijn in de periode 1934-1940 in totaal 84 kaartbladen verschenen.
• In de periode 1939-1949 verschenen groot-formaat kaarten met de naam Perthes-Karten waarop vaak te lezen is "Grundlage: Stielers Handatlas". Deze kaarten zijn gebaseerd op de hierboven genoemde internationale uitgave.

Band

Stielers Hand-Atlas, 10. Aufl.
Rode band, voorkant

De kaarten werden gevouwen of ongevouwen (plano) ingebonden. Daardoor zijn er verschillende soorten banden.

Gevouwen kaarten

• Kaarten en register in één band (27 × 40 cm) van groen linnen met een rug van zwart leer
• Kaarten en register in één band (27 × 40 cm) van rood buckram: een stevig materiaal vervaardigd uit linnen en/of katoen
• Kaarten en register ieder in een eigen band (27 × 40 cm) van groen linnen met een rug van zwart leer
• Andere banden: bij verzamelingen van proefdrukken van de kaarten (tot 1925) of bij late uitgaven waarvan de kaarten ook los te koop waren (vanaf 1945?)

Ongevouwen kaarten

• Kaarten en register in aparte banden van groen linnen met een rug van zwart leer (kaartenband: 49 × 40 cm, registerband: 27 × 40 cm)
• Kaarten en register in één band (49 × 40 cm), waarbij er twee registerbladzijden op één pagina staan; ik ken die alleen van de Amerikaanse zwart-wit kopie van de uitgave 1934/36
• Kaarten los in een map (± 50 × 40 cm): vooral bij latere uitgaven, waarvan de kaarten ook los te koop waren

Tot 1928 werd een fraai versierd schutblad gebruikt, ontworpen door Hugo Steiner-Prag (1880-1945, illustrator en ontwerper). Daarna was het schutblad van grijs gevezeld papier. Op het schutblad, tegenover de titelpagina, is soms nog een waardebon te vinden die korting geeft op de aankoop van het handboek.

Inhoud

De atlas begint met titelpagina, voorwoord (vanaf 1937 een tweede voorwoord), 1 of 2 bladzijden inhoudsopgave (1 bladzijde bij ongevouwen kaarten, 2 bladzijden bij gevouwen kaarten), 1 of 2 bladzijden woordenlijst, 1 bladzijde afkortingen en 1 bladzijde verklaring van de gebruikte tekens. Daarna komen 108 kaartbladen in kleurendruk. Een volledig overzicht daarvan is te vinden in de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal.

Tenslotte is er het register (al dan niet in een aparte band) met eigen titelpagina, 1 bladzijde toelichting, 2 bladzijden taalkundige opmerkingen en 315 à 317 bladzijden met de alfabetische namenlijst (met 'Nachträge'). Daar zijn in latere uitgaven nog supplementen aan toegevoegd: blz. 318-337 het supplement ('Ergänzung') met nieuwe namen van plaatsen die op de kaarten nog hun oude Duitse naam hebben (vanaf 1931), en blz. 339-342: het tweede supplement ('Zweite Ergänzung') met aanvullingen en correcties op het register (vanaf 1942).

De kaartbladen (49 × 40 cm) zijn van stevig papier. Op de voorkant ervan staan de kaarten zelf, in koper gegraveerd zoals op de titelpagina is aangegeven. Ze werden overigens lithografisch gedrukt, wat toch een beetje afbreuk doet aan de scherpte. De kleuren zijn soms ook wat flets. Op de achterkanten van de kaartbladen staat nogmaals de naam van het blad, ook in het Frans, Engels, Italiaans en Spaans; zie de lijst van namen van de kaartbladen. Meestal staat daar ook een overzicht van de kaartbladen van het betreffende gebied. In uitgaven met gevouwen kaarten zie je bij het bladeren eerst dat overzicht en daarna pas de kaart zelf. Bij ongevouwen kaarten zie je het overzicht pas nadat je de kaart hebt omgeslagen, waardoor het minder functioneel is.

Cartografen: Scherrer (†1914), Fraude (blad 34)

Graveurs: Hafermalz, Schör, Messerschmidt
Herziening drukplaat: XI 20 (blad 34)

Jaar en nummer van uitgave: 1926,5 (blad 34)

Jaar en nummer van uitgave: 1926,5 (blad 33)

Licentienummer: L/0998 (blad 34)

Op de meeste kaartbladen worden links onderaan de namen genoemd van de cartografen, en rechts onderaan die van de graveurs. Bij de tabellen staat er een volledig overzicht van de cartografen en graveurs. In latere uitgaven van de atlas, vanaf 1941, staat vaak linksonder in het kaartkader het 'licentienummer' van Justus Perthes: L/0998.

De kaartbladen zijn op twee manieren gedateerd. Op veel bladen staat rechtsonder in het kaartkader een datum zoals XI 20, dus november 1920. Dat is de datum waarop de drukplaat voor het laatst is herzien. Verder staat, meestal in het midden van het kaartblad, helemaal onderaan – maar soms linksonder in het kaartkader – een aanduiding zoals 1926, 5 (onder elkaar). Die betekent dat het de 5e uitgave van het kaartblad is, gemaakt in 1926. In het algemeen ligt deze datum later dan die van de herziening van de drukplaat.

Er zijn verschillende overzichten van de kaartbladen en hun datering.

• Voorbeelden van enkele uitgaven van de atlas (1925, 1930/31, 1934/36 en 1945) met van elke kaart: jaar en nummer van de uitgave, en herzieningsdatum van de drukplaat
• Per kaartblad een overzicht van het nummer van de uitgave met het jaar van uitgave
• Per kaartblad een overzicht van het jaar van uitgave met het nummer van de uitgave

Deze gegevens zijn gebaseerd op exemplaren uit mijn verzameling. De overzichten zijn dus niet volledig, maar ze geven wel een goed beeld van de frequentie van de uitgaven van de kaartbladen. Vele waren in 1925, het jaar van de eerste uitgave van de atlas, blijkbaar al aan de 3e of 4e uitgave toe; daarvóór waren er vooral proefdrukken, waarbij nog werd geëxperimenteerd met de kleuren, en waarvan de achterkanten nog geen kaartenoverzicht hebben (alleen een bladnummer). Verder valt een verhoogde activiteit op in de jaren 1925, 1927, 1931, 1935/36 en 1939. Na 1939 werden de kaartbladen minder frequent uitgegeven, maar in 1944/45 is de atlas blijkbaar nog grondig herzien. De meeste kaartbladen waren toen toe aan de 11e of 12e uitgave, een enkele al aan de 13e.

De 108 kaartbladen zijn als volgt verdeeld. De atlas begint met 4 kaartbladen van de wereld en de poolgebieden. Daarna komen 57 kaartbladen voor Europa: 14 voor Midden-Europa (Duitsland, Oostenrijk), 16 voor Zuid- en West-Europa (Italië, Spanje, Frankrijk, België, Nederland), 7 voor Noord-Europa (Britse Eilanden, Scandinavië, Finland) en 20 voor Oost-Europa (de overige Europese landen). Voor Azië zijn er 16 kaartbladen, voor Afrika 10, voor Australië en Oceanië 4 en voor Amerika 17 (11 kaartbladen voor Noord- en Midden-Amerika en 6 voor Zuid-Amerika). Iets meer dan de helft van de kaartbladen betreffen dus Europa – een in die tijd gebruikelijke verdeling.

Alleen de twee wereldkaarten aan het begin hebben een min of meer thematisch karakter: hoogten en diepten, stroomgebieden, antipoden (een klassieker, in het begin van de 19e eeuw ontworpen door Adolf Stieler zelf), koloniën en scheepvaartverbindingen. De andere kaarten zijn topografisch, met (veel) plaatsnamen, spoorlijnen en wegen. De grenzen van de landen en administratieve eenheden zijn aangegeven in randkleur, water in blauw, bergen in bruine arcering. Voor verdere thematische kaarten moest je blijkbaar het handboek raadplegen.

Aan de uitsnede van de kaarten is soms te zien dat de atlas al rond 1910 is ontworpen. Zo is er geen duidelijke kaart van Oostenrijk, staat Elzas-Lotharingen niet op de detailkaarten van Frankrijk (wel op die van Duitsland), past Litouwen niet goed op de kaart van de Baltische Staten, en geeft de kaart van Polen maar een klein stuk van Polen weer.

De schaal van een kaart is afhankelijk van het belang van het afgebeelde gebied. De werelddelen zijn getekend op een schaal van 1:25.000.000 of 1:30.000.000 (Europa 1:15.000.000). Overzichtskaarten van Europese landen zijn meestal getekend op 1:3.700.000 en deelkaarten op 1:1.500.000 of 1:925.000. De schaal van de deelkaarten van andere werelddelen is meestal 1:7.500.000 of 1:3.700.000.

De merkwaardig aandoende schalen 1:3.700.000, soms het dubbele 1:1.850.000, en vaker het viervoudige 1:925.000, zijn gebaseerd op de oorspronkelijke 'standaardschaal' in de eerste uitgaven van de atlas, rond 1830. Het metrieke stelsel werd in die tijd nog lang niet overal gebruikt. Overzichtskaarten van landen hadden in die tijd vaak een schaal waarin een lengte van 160 'geografische mijlen' in het terrein overeenkomt met een lengte van 1 'Parijse voet' op de kaart. Nu is
  1 geografische mijl = 7.420,439 m = 742.043,9 cm
  1 Parijse voet = 32,484 cm
De genoemde verhouding is dus gelijk aan
  160 × 742.043,9 ÷ 32,484 = 3.654.939
en dat was afgerond tot 3.700.000.

Uitgaven

De eerste uitgave van deze 10e druk verscheen in 1925 en de laatste in 1945; de uitgaven zijn niet expliciet genummerd. Er verschenen met grote regelmaat bijgewerkte uitgaven van de atlas. Deze zijn meestal op het titelblad gedateerd, soms met één jaar (zoals 1925, 1931, 1936, 1939) maar vaker met een periode van enkele jaren (1925/26, 1926/27, 1926/28, 1928/30, 1930/31, 1931/32, 1932/34, 1934/36; deze lijst is niet volledig). De uitgaven van 1942, 1944 en 1945 hebben geen jaartal op het titelblad. Die uitgaven waren ook niet meer in de boekhandel te koop. Ze zijn relatief zeldzaam.

Als er op de titelpagina een jaartal staat, dan hoeft dat niet precies overeen te komen met de inhoud van de atlas. Zeker in latere uitgaven van de atlas kunnen kaartbladen voorkomen met een later jaar van uitgave dan dat van de atlas zelf. Bij het overzicht van de kaartbladen en hun datering staat als voorbeeld de uitgave van 1934/36, waarin 21 kaartbladen zitten met 1937 als jaar van uitgave. Ook het jaartal van het voorwoord kan misleidend zijn. Er is altijd een eerste voorwoord, meestal met datum oktober 1925 maar soms ongedateerd. Dat voorwoord veranderde in 1931 enigszins vanwege de uitbreiding van het register. Bij latere uitgaven is er een tweede voorwoord, gedateerd november 1937 of mei 1938. De atlas zelf kan dan van (veel) latere datum zijn.

Bij atlassen zonder jaar op de titelpagina zul je per kaart het jaar van uitgave moeten achterhalen (dat heb ik ook gedaan). Het laatste jaar dat je tegenkomt zal dan het jaar van uitgave van de atlas zijn. Soms is het jaar van uitgave van de kaart niet (meer) te lezen. Je kunt dan kijken op de pagina met versies van de atlaskaarten, waar ook een overzicht staat van veranderingen – vooral grenswijzigingen.

Vanaf 1945 waren de kaartbladen los te koop. In de catalogus 1968/69 van "Hermann Haack Geographisch-kartographische Anstalt Gotha" werden nog losse kaarten uit de uitgave van 1944 (en 1945?) aangeboden. Met enige regelmaat zijn nu nog losse kaartbladen te koop, en ook (onvolledige) verzamelingen daarvan, al dan niet ingebonden. Daarin ontbreken dan vaak kaarten van Duitsland.

Het register van de atlas zit niet altijd in dezelfde band als de atlas zelf. Het heeft wel een eigen titelpagina, maar daarop staat geen jaartal. Een los register is daarom niet zo eenvoudig te dateren als de atlas zelf. In de loop van de jaren zijn er wel kleine wijzigingen in het register aangebracht. In chronologische volgorde

• 1925. Titelpagina, 1 bladzijde toelichting, 2 bladzijden taalkundige opmerkingen, blz. 1-316 namenlijst met 'Nachträge'
• 1928. Idem, met grijs schutblad
• 1930/31. Idem, blz. 1-316 namenlijst met 'Nachträge', blz. 317-336 'Ergänzung' (met nieuwe namen van plaatsen die op de kaarten nog hun oude Duitse naam hebben)
• 1932/34. Idem, blz. 1-317 namenlijst met 'Nachträge', blz. 318-337 'Ergänzung'
• 1939. Idem, blz. 1-317 namenlijst met 'Nachträge', blz. 318-337 'Ergänzung', daarna blz. 317a 'Nachtrag 1939' (soms ook zonder paginanummer)
• 1942. Idem, blz. 1-317 namenlijst met 'Nachträge', blz. 318-337 'Ergänzung', blz. 338 leeg, blz. 339-342 'Zweite Ergänzung'

In de enige plano-uitgave van het register die ik ken, die van 1934/36 (voorwoord 1937), staan er op één pagina (bijna altijd) twee registerbladzijden. De inhoud is gelijk aan die van de uitgave 1932/34 hierboven, maar de paginanummering is anders.

• 1934/36. Titelpagina, 1 pagina toelichting (1 registerbladzijde), 1 pagina taalkundige opmerkingen (2 registerbladzijden), pagina 2-160 namenlijst met 'Nachträge' (317 registerbladzijden: één op pagina 2 en twee op de elk van de pagina's 3-160), pagina 161-170 'Ergänzung' (20 registerbladzijden)

Vergelijking met de 9e druk

Vergeleken met de 9e druk (1905-1924) is de indeling van de atlas nogal veranderd. De belangrijkste wijzigingen

• Er zijn veel nieuwe kaarten van Oost-Europa op de relatief grote schalen 1:925.000 en 1:1.500.000. Dat is ook wel logisch met alle nieuwe grenzen van na de eerste wereldoorlog. Maar soms lijkt de bladindeling nog ingegeven door de situatie van voor die oorlog. Zo is bijvoorbeeld de kaart met Elzas-Lotharingen niet te vinden bij Frankrijk. Ook Polen is vreemd verdeeld over enkele kaarten.
• Uit de 9e druk zijn 44 (van de 100) kaarten min of meer overgenomen, maar dan wel geactualiseerd. Ook veel 'nieuwe' kaarten in de 10e druk zijn bij nadere beschouwing samengesteld uit geactualiseerd materiaal van 9e druk: Italië, delen van Frankrijk, Spanje en Portugal, delen van Rusland en van de Balkan, Brits-Indië, de Oostindische eilanden, Afrika en Zuid-Amerika.
• Het is niet langer mogelijk om grote kaarten uit meer kaartbladen samen te stellen. Zo'n samenstelling vereiste namelijk vaak een vreemde en inefficiënte indeling in deelkaarten: om de weg van Rome naar Napels te volgen moest je in de 9e druk drie kaarten raadplegen. Er werden dus ook niet langer aparte 'boekjes' verkocht met een grote kaart van één land of gebied, zoals bij de 9e druk.

Ook de stijl van de kaarten is gewijzigd. De meest opvallende veranderingen

• De kaarten lijken nog voller met plaatsnamen dan die in de 9e druk.
• De kleuren van de kaarten lijken fletser, zeker in de vroege uitgaven van de 10e druk. De kaarten lijken ook minder scherp gedrukt.
• De rivieren zijn nu blauw gedrukt; in de 9e druk waren ze zwart. Er zijn nu ook dieptelijnen (en kleuring) op de deelkaarten; in de 9e druk alleen op de overzichtskaarten. Er zijn minder scheepvaartlijnen ingetekend.

Bij de tabellen staat een vergelijking met de 9e druk.

• Vergelijking van de 10e druk met de 9e druk
• Vergelijking van de 9e druk met de 10e druk

Er is ook een aparte pagina met plaatjes van kaarten van de 10e druk (1926/27) en daarnaast de overeenkomstige kaart van 9e druk (1910).

Stielers Hand-Atlas, 10th edition (1925-1945)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Versions of the atlas maps
  • Tables and lists to the atlas
  • Comparison of the maps in the 9th and 10th editions
  • The very last Stielers Hand-Atlas

• Title description
  • Title: Stielers Hand-Atlas
    Publisher: Justus Perthes
    Year: 1925-1945
  • Title page 1925:
    Stielers Hand-Atlas
    254 Haupt- und Nebenkarten in Kupferstich
    Zehnte Auflage  Hundertjahr-Ausgabe
    Von Grund aus neubearbeitet unter Leitung von Prof. Dr. H. Haack in Justus Perthes' Geogr. Anstalt
    1925  Gotha: Justus Perthes Title page 1939:
    Stielers Hand-Atlas
    254 Haupt- und Nebenkarten in Kupferstich
    Zehnte Auflage  Hundertjahr-Ausgabe
    Herausgegeben unter Leitung von Prof. Dr. H. Haack in Justus Perthes' Geogr. Anstalt
    1939  Gotha: Justus Perthes Index title page: Namenverzeichnis zu Stielers Hand-Atlas
    Zehnte Auflage  Hundertjahr-Ausgabe
    Gotha: Justus Perthes
    Translation (title page 1925):
    Stielers Hand Atlas
    254 main and inset maps engraved on copper
    Tenth edition  Centennial edition
    Completely reworked under the direction of Prof. Dr. H. Haack in Justus Perthes' Geographical Institute
    Gotha, Justus Perthes, 1925
    Translation (title page 1939):
    Stielers Hand Atlas
    254 main and inset maps engraved on copper
    Tenth edition  Centennial edition
    Edited under the direction of Prof. Dr. H. Haack in Justus Perthes' Geographical Institute
    Gotha, Justus Perthes, 1939
    Translation (index title page):
    Index to Stielers Hand Atlas
    Tenth edition  Centennial edition
    Gotha, Justus Perthes
  • Stielers Hand-Atlas, 10. Aufl.
    Green binding, front cover
    This is the 10th and last edition of Stielers Hand-Atlas. In the preface is some information on the genesis of the atlas and on its former editions. According to the preface working on this 10th edition of the atlas must have started as early as in 1910.
  • The first Stielers Hand-Atlas that could be considered more or less complete was finished in 1823 under the direction of Adolf Stieler (1775-1836, more information in the German Wikipedia). It was a collection of 50 map sheets which developed soon into a more complete edition with 75 sheets (1831). The fact that this was 100 years ago gives this atlas its name of 'Centennial Edition'.
  • Prof. Dr. Hermann Haack (1872-1966) was a famous cartographer. He had been working for Justus Perthes publishers in Gotha since 1897, at first mostly in producing educational wall maps. He has also contributed to the 9th edition of the atlas. The 10th edition was completely produced under his direction. In 1944, at the age of 72, he retired. After the war he was asked to work again for the publishing house. The part of the company that was nationalized by the DDR (East Germany) bore his name from 1953 to 1992: "Hermann Haack Geographisch-kartographische Anstalt Gotha". He has worked for the company almost until his death in 1966.
  • The atlas was accompanied by a two volume handbook written by Hermann Lautensach. The first volume "Allgemeine Geographie" consists of an introduction in general geography. The second volume "Länderkunde" contains descriptions of the continents and countries. This volume also contains many thematic maps – the atlas itself has only topographical maps.
  • For scientific purposes a study version of the atlas was available. This version contains the 108 map sheets of the regular version side by side with the 108 'study maps'. On those maps some printing plates (text, political coloring) have been omitted in order to obtain a better idea of the relief and the river system.
  • There are several foreign versions of this atlas. Maps and index in these editions are identical to those in the German version. Only the title page, preface, table of contents and key to maps symbols have been translated. These foreign versions are
    • British: Stielers Atlas of Modern Geography (1925-1939)
    • French: Stieler Grand Atlas de Géographie Moderne (1925-1936?)
    • Spanish: Stieler Gran Atlas Geográfico (1925-1939?)
  • A curiosity is an (illegal?) American poor quality black and white reproduction of the German 1934/36 printing. This "Stieler's Atlas of Modern Geography. The Tenth Edition, 1936" was published in 1943 by the Office of Strategic Services (Washington, D.C.), a precursor of the CIA.
  • Also planned was an international edition, with localized maps – not only in German like the versions above. This edition was never completed: only 84 out of 114 map sheets have been published between 1934 and 1940.
  • Large size maps named Perthes-Karten were published between 1939 and 1949. Most of then bear a mention "Grundlage: Stielers Handatlas". These maps are based on the international edition of the atlas mentioned above.
• Binding
  • Stielers Hand-Atlas, 10. Aufl.
    Red binding, front cover
    The maps were bound folded or unfolded, which results in two types of binding.
  • Folded maps
    • Maps and index in one volume (27 × 40 cm) with green linen cover and black leather spine
    • Maps and index in one volume (27 × 40 cm) with red buckram cover (stiff cloth, made of cotton or linen)
    • Maps and index in separate volumes (27 × 40 cm) with green linen cover and black leather spine
    • Other bindings: especially with later printings, when maps were also sold separately
  • Unfolded maps
    • Maps and index in separate volumes with green linen cover and black leather spine (map volume 49 × 40 cm, index volume 27 × 40 cm)
    • Single maps in a portfolio (± 49 × 40 cm): especially with later printings, when maps were also sold separately
  • Until 1928 the atlas had nicely decorated endpapers designed by Hugo Steiner-Prag (1880-1945, illustrator and designer). Afterwards the endpapers were made of grey paper with visible fibres. On the front endpaper, facing the title page, there is sometimes a coupon left giving a discount off the price of the handbook.
• Contents
  • The atlas has a title page, preface (after 1936 an additional preface), 1 or 2 pages with the table of contents (1 page in a copy with unfolded map sheets, 2 pages with folded maps), 1 or 2 pages glossary, 1 page with abbreviations, 1 page with a key to map symbols, and 108 colored map sheets; see list of maps, inset maps and scale.
  • The index, sometimes in a separate volume, has its own title page, 1 page of explanations, 2 pages with linguistic remarks and 315-317 pages with the alphabetical index (with 'Nachträge': subsequent entries). Supplements have been added in later printings: a first supplement ('Ergänzung', p. 318-337, from 1931) with new names of places that still have their former German names on the maps, and a second supplement ('Zweite Ergänzung', from 1942) with additions and errata to the index.
  • The maps (49 × 40 cm) are printed on sturdy paper. On front are the maps themselves: engraved in copper but printed lithographically, which detracts a bit from their clarity. On the reverse side is once more the name of the sheet, also in French, English, Italian and Spanish; see the list of names of the map sheets. Usually there is also an index of adjacent sheets. Leafing through an atlas with folded maps, there is at first the index and then the map itself. In an atlas with unfolded maps, the order is reversed, which makes the index less useful.
  • 

    Cartographers: Scherrer (†1914), Fraude (sheet 34)

    

    Engravers: Hafermalz, Schör, Messerschmidt
    Printing plate revision: XI 20 (sheet 34)

    

    Year and number of printing: 1926,5 (sheet 34)

    

    Year and number of printing: 1926,5 (sheet 33)

    

    License number: L/0998 (sheet 34)
    The names of the cartographers are given in the lower left corner of most maps and the names of the engravers in the lower right: see the list of cartographers and engravers. In later printings of the atlas, after 1940, the 'license number' L/0998 of Justus Perthes is printed in the lower left corner of the map frame.
  • The map sheets have two dates. On most sheets a date like XI 20 (November 1920) can be found in the lower right corner: the last revision of the printing plate. In the center lower margin of the sheet – but sometimes on the left in the map frame – is an indication such as 1926, 5 (vertically). This means that it is the 5th printing of the map sheet, printed in 1926. This printing date is usually after the printing plate revision date.
  • There are several lists of maps and date
    • Examples of some printings of the atlas (1925, 1930/31, 1934/36 and 1945) with both revision and printing date for each map sheet.
    • A summary of printing number with printing year for each sheet.
    • A summary of printing year with printing number for each sheet.
  • These lists have been compiled from copies in my collection – they are therefore not complete, but they do give an impression of printing frequency of the map sheets. Most of them had their 3rd or 4th printing already in 1925, the year of the first printing of the atlas. Earlier printings must have been test runs, with color experiments; those printings did not yet have the index of adjoining sheets on the reverse side (only the sheet number). There has been a peak activity in the years 1925, 1927, 1931, 1935/36 and 1939. The printing frequency decreases after 1939, but the atlas must have been revised thoroughly in 1944/45. Most sheets had their 11th or 12th printing then, some of them even their 13th.
  • From the 108 maps sheets, 4 are 'general' maps (world maps, Polar Regions) and 57 sheets are devoted to Europe: 14 to Central Europe (Germany, Austria), 16 to Southern and Western Europe (Italy, Spain, France, Belgium, and Netherlands), 7 to Northern Europe (British Isles, Scandinavia, Finland) and 20 to Eastern Europe (the remaining European countries). Next are 16 sheet devoted to Asia, 10 to Africa, 4 to Australia and the Pacific, 11 to North and Central America and finally 6 to South America. In all, slightly more than half of the maps are devoted to Europe: a usual distribution in those days.
  • Only the two world maps have a somewhat thematic nature: heights and depths, river basins, antipodes – an innovation in the early 19th century, then designed by Adolf Stieler himself – colonies and shipping routes. The other maps are purely topographical, with lots of place names, roads and railroads. Boundaries of countries and administrative divisions are outline colored, water is blue and mountains have a brown hachuring. For other thematical maps the handbook had to be consulted.
  • The cutout of the maps sometimes shows that the atlas was designed in 1910 already. There is no general map of Austria, Alsace-Lorraine can not be found on the regional maps of France, Lithuania does not suit well on the map of the Baltic States and the Poland map gives only a small part of the actual Poland.
  • The scale of a map depends on the importance of the region shown. The continents are drawn at a scale of 1:25,000,000 or 1:30,000,000 (Europe at 1:15,000,000), general maps of European countries at 1:3,700,000 and regional maps at 1:1,500,000 or 1:925,000. Regional maps of non-European countries are usually drawn at 1:7,500,000 or 1:3,700,000.
  • The peculiar scales 1:3,700,000, sometimes double (1:1,850,000) and more often quadruple (1:925,000) are based on the original 'standard' scale in the first editions of the atlas, around 1830. General maps used to have a scale in which the length of 160 'geographical miles' corresponded to 1 'Parisian foot'. Considering that
      1 geographical mile = 7,420.439 m = 724,043.9 cm
      1 Parisian foot = 32.484 cm
    this ratio equals
      160 × 742,043.9 ÷ 32.484 = 3,654,939
    which was rounded to 3,700,000.
• Printings
  • The first printing of the atlas appeared in 1925 and the last one in 1945. There is no numbering scheme for the printings. Revised printings were published on a regular basis. The publishing year can usually be found on the title page, sometimes as one year (1925, 1931, 1936, 1939) but more often as a range of several years (1925/26, 1926/27, 1926/28, 1928/30, 1930/31, 1931/32, 1932/34, 1934/36; this list is not exhaustive). The 1942, 1944 and 1945 printings have no year on the title page. These atlases were not for sale in bookstores; they are rather scarce today.
  • Even if there is a year on the title page, it does not necessarily correspond exactly to the contents of the atlas. Especially in later printings of the atlas, sheets can be found with a printing year after the publishing year of the atlas itself. In the list of maps and date is included the 1934/36 printing in which 21 sheets have a printing year of 1937. The year of the preface can also be misleading. There is always a main preface, usually dated October 1925. This preface changed slightly in 1931 on the appearance of the expanded index. In later printings there is an additional preface, dated November 1937 or May 1938. The atlas in question may have been published several years later.
  • If there is no year on the title page, there is only one way to find the year of publication of the atlas: searching through all the maps for their printing year (I did so) and taking the latest year found. It is possible that the printing year is not readable (any more). In such cases a look at the map version page may help. This page also contains a list of changes over the years – mainly boundary changes.
  • From 1945 on, the map sheets were sold separately. In the 1968/1969 catalog of "Hermann Haack Geographisch-kartographische Anstalt Gotha", separate sheets were offered from the 1944 (and 1945?) printings. Even today they appear on the market, as well as (incomplete) sets of such maps, sometimes bound. The maps of Germany are usually missing from such sets.
  • The index is not always contained in the same binding as the atlas. It always has its own title page but without a year on it. For separate index volumes it is therefore not as easy to find a printing year as for the atlas itself. During the years there have been some minor changes though, which may help in finding the publication year of an index volume of the atlas. Chronologically
    • 1925. Title page, 1 page of explanations, 2 pages with linguistic remarks, p. 1-316 alphabetical index with 'Nachträge'
    • 1928. Same as above, but with grey endpapers
    • 1930/31. Same as above, p. 1-316 alphabetical index with 'Nachträge', p. 317-336 with 'Ergänzung' (new names of places that still have their former German names on the maps)
    • 1932/34. Same as above, p. 1-317 alphabetical index with 'Nachträge', p. 318-337 with 'Ergänzung'
    • 1939. Same as above, p. 1-317 alphabetical index with 'Nachträge', p 318-337 with 'Ergänzung', thereafter p. 317a 'Nachtrag 1939' (sometimes without the page number)
    • 1942. Same as above, p. 1-317 alphabetical index with 'Nachträge', p. 318-337 with 'Ergänzung', thereafter an empty page 338, p. 339-342 'Zweite Ergänzung'
    In the only plano edition of the index known to me (1934/36, preface 1937) almost every page contains two index pages. The index pages are the same as in the above 1932/34 printing but the page numbering scheme is different.
    • 1934/36. Title page, 1 page of explanations (1 regular index page), 1 page with linguistic remarks (2 regular index pages), p. 2-160 alphabetical index with 'Nachträge' (317 regular index pages, one on page 2 and two each on p. 3-160), p. 161-170 'Ergänzung' (20 index pages)
• In comparison with the 9th edition of the atlas
  • In comparison with the 9th edition, the arrangement of the atlas has modified considerably. The major changes
    • There are a lot of new maps of Eastern Europe at the relatively large scales of 1:925,000 and 1:1,500,000. Considering the important boundary changes after the first world war, this is not surprising. But the cutout of the maps sometimes reminds of the prewar situation. The map with Alsace-Lorraine for example, can not be found in the France section. Poland is also strangely distributed over several sheets.
    • From the 9th edition 44 (out of 100) maps have been adopted in an updated version. Some 'new' maps in the 10th edition are, on closer inspection, compositions of updated 9th edition maps: Italy, parts of France, Spain and Portugal, parts of Russia and the Balkan Peninsula, India, Malay Archipelago, Africa and South America.
    • The maps in the 10th edition were not designed any more to be joined to form one larger map. For such a design an awkward and inefficient partitioning was often necessary: to follow the road from Rome to Naples on the map, three sheets of the 9th edition had to be consulted. The 'booklets' with those larger maps from the 9th edition were therefore also discontinued.
  • The style of the maps has undergone some changes. Most striking
    • There seem to be even more place names on the maps than in the 9th edition
    • The colors look more faded, especially in the early printings. There also seems to be a lack of printing clarity.
    • Rivers are now printed in blue; they were black in the 9th edition. Depth contours and bathymetric coloring are now also present on regional maps (in the 9th edition only on general maps). Less shipping routes have been indicated.
  • In the table section is a comparison with the 9th edition on a map by map basis.
    • 10th edition as opposed to 9th edition
    • 9th edition as opposed to 10th edition
    There is also a separate page with pictures of maps from the 10th edition (1926/27) and next to them the corresponding map from the 9th edition (1910).

© M. Witkam, 2007
(rev. 2011-09-05)