Stielers Hand-Atlas, 5e druk (1868-1874)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas
• 'Bericht' bij de atlas
• Vergelijking (plaatjes) met de 4e druk

Titelgegevens

Titel: Stielers Hand-Atlas
Uitgever: Justus Perthes, Gotha
Jaar: 1868, 1869, 1870, 1871, 1872, 1873, 1874

Titelpagina (volledige uitgave 1869): Adolf Stieler's Hand-Atlas.
Vollständige Ausgabe in 84 Karten. 1869.
Inhalt.
... Vertaling:
Adolf Stieler's Handatlas.
Volledige uitgave in 84 kaartbladen. 1869.
Inhoud.
...

Titelblad = kaartblad Nº 1 (volledige uitgave 1869): Hand Atlas
über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude
Herausgegeben von Adolf Stieler
Gotha  Justus Perthes Vertaling:
Handatlas
van de gehele aarde en van het heelal
Onder redactie van Adolf Stieler
Gotha  Justus Perthes

Titelpagina (beknopte uitgave 1874): Stieler's Hand-Atlas.
Auswahl von 31 Karten.
Inhalt.
... Vertaling:
Stieler's Handatlas.
Selectie van 31 kaarten.
Inhoud.
...

Titelpagina (beknopte uitgave voor Oostenrijk 1869): Stieler's Hand-Atlas.
Auswahl von 28 Karten für Österreich.
Inhalt.
... Vertaling:
Stieler's Handatlas.
Selectie van 28 kaarten voor Oostenrijk.
Inhoud.
...

• Stielers Hand-Atlas, 1869
  Titelblad (kaartblad Nº 1)   XL
  Op het titelblad van de uitgaven van 1867 en 1868 kan als extra tekst voorkomen
  • Erste Ausgabe 1817   Jubel Ausgabe 1867
  Dit verwijst naar het 50-jarig jubileum van de atlas.
• Het nummer van de druk is fictief. Pas vanaf de 9e druk (1905) wordt dit vermeld. De eerdere nummers zijn ontleend aan Espenhorst en het voorwoord van de 10e druk. Er is dus ook geen precieze grens aan te geven tussen de 4e en de 5e druk. De uitgaven van 1866, 1867 en 1868 zijn te zien als 'overgangsuitgaven'.
• Bij de atlas hoort het Bericht met toelichting bij de kaarten en bronvermelding.
  • Bij de uitgave van 1869 van de atlas: de 10e druk van het Bericht
  • 11 pagina's; november 1868
  • Bij de uitgave van 1874 van de atlas: de uitgave 1874 van het Bericht
  • 10 pagina's; laatst genoemde jaar: 1873 (p. 8)
• De hier beschreven volledige uitgave bevat 84 kaartbladen (het titelblad is kaartblad 1). Als selectie daaruit waren verkrijgbaar
  • een 'Mittlere Ausgabe' of 'middenuitgave' met 63 kaartbladen
  • een 'Auswahl-Ausgabe' of beknopte uitgave met 31 kaartbladen
  • een 'Auswahl-Ausgabe' of beknopte uitgave voor Oostenrijk met 28 kaartbladen
  De 'Auswahl-Ausgabe', ook wel 'Schul-Ausgabe' genoemd, bevat dus grootformaat kaarten uit de Hand-Atlas. Daarnaast is er de kleinere Stielers Schul-Atlas (3e reeks: 1852-1881) waarvan de kaarten verkleinde versies zijn van die uit de Hand-Atlas.
• Bij de atlas waren series van extra kaarten leverbaar, die met de atlas mee ingebonden kunnen zijn.
  • Stieler's Karte von Deutschland ...
  • 25 kaartbladen van Duitsland, Nederland, België en Zwitserland
  • Ergänzungen
  • kaarten van Pruisen, 'Duits Oostenrijk', West- en Zuid-Rusland, Beieren, Hannover, Hessen

Band

Bij de volledige uitgave zijn de kaarten met het Bericht ingebonden. Bij gevouwen kaarten is de breedte van de band 25 cm. De hoogte – bij mijn exemplaren – loopt in de jaren op van 37,5 tot 38,5 cm. Bij ongevouwen kaarten is de band ongeveer 47 cm breed.

De band met gevouwen kaarten is van donkergroen of donkerblauw 'calico' (gedrukt katoen) met leer op de rug en de hoeken. Op de voorkant staat de vergulde titel 'Stieler’s Hand-Atlas. 84 Karten.' Op de rug staat dezelfde titel tussen ornamenten. Achterin de band staat een korte fondslijst van uitgeverij Justus Perthes, en linksboven de binddatum. De 'Auswahl-Ausgabe' of beknopte uitgave heeft een iets bescheidener bruine band met gepreegde ornamenten en de titel 'Stieler’s Hand-Atlas' in Fraktur of 'gotische letter'.

Inhoud

De volledige uitgave bevat een titelpagina met daarop de titel, het jaar van uitgave en de inhoudsopgave. De atlas bevat bovendien een titelblad – meteen kaartblad Nº 1 – met titel, de naam van Adolf Stieler en van uitgeverij Justus Perthes in Gotha. Het geheel wordt geïllustreerd met een wereldkaart in de vorm van een achtpuntige ster, op een grijze achtergrond met ornamenten in de hoeken.

Na de titel komen 4 kaartbladen met een beschrijving van het toen bekende heelal en 4 wereldkaarten: het westelijk en oostelijk halfrond, wereldkaarten met lucht- en zeestromen en verbindingen over land en op zee. Vervolgens bevat de atlas 75 kaartbladen: de Middellandse Zee (2 bladen), Europa (44), overzichtskaarten van de overige werelddelen, de Atlantische Oceaan en de Poolgebieden (6) en deelkaarten van Azië (7), Afrika (4), Amerika (7), Australië (3) en Oceanië (2). In totaal zijn er dus 83 kaartbladen. Het op band en titelpagina genoemde totaal van 84 kaarten is inclusief het titelblad.

De 44 kaarten van Europa bestaan uit een overzichtskaart (staatkundige indeling) en verder overzichtskaarten en deelkaarten van Spanje en Portugal (5 kaartbladen), Frankrijk (5), de Britse Eilanden (4), Midden-Europa (16), Italië (3) en Noord- en Oost-Europa (9). Heel apart is de kaart van de Straat van Gibraltar met gedetailleerde bijkaarten van de vestingen Ceuta en Gibraltar aan de ingang van de Middellandse Zee. Details zijn te vinden in de inhoudsopgave.

De nummering van de kaarten is een beetje rommelig, met aan de ene kant 'dubbele' nummers zoals 2.3 en 30.31, en aan de andere kant 'supplementnummers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e enz. Dit komt doordat de oorspronkelijk atlas (in 1823) 50 kaartbladen zou bevatten. Dit aantal is tot en met de uitgave van 1831 geleidelijk met supplementen uitgebreid tot 75. Het principe van deze nummering is tot de 6e druk van de atlas (1875-1881) gehandhaafd.

De meeste kaarten zijn in koper gegraveerd en met de hand ingekleurd (randkleur). Maar de kaartbladen van de Maan (Nº 2.3), de sterrenhemel (Nº 5a en 5b), Zeestromen en hoofdverbindingen (Nº 9), Midden-Europa, natuurkundig (Nº 18), het Noordpoolgebied (Nº 41b), de Atlantische Oceaan (Nº 41c) en het Zuidpoolgebied (Nº 42a) zijn uitgevoerd in kleurenlithografie (in vlakkleur).

Op bijna alle kaarten staat het jaar waarin ze zijn uitgegeven, meestal onderaan in het midden, buiten het kaartkader. Vaak is ook de datum (maand en jaar) aangegeven waarop de kaart gegraveerd is. Deze staat meestal rechtsonder op de kaart, buiten het kaartkader, met een code zoals III.IX voor 'maart 1869'. De code bestaat dus uit maand en eindcijfer van het jaar in Romeinse cijfers. Zie voor de details de lijst van kaarten en datering. De code III.IX bijvoorbeeld is daar numeriek weergegeven in de vorm 1869-03.

Op veel kaarten wordt de naam van de tekenaar/cartograaf genoemd, en vaak ook die van de graveur: zie de lijst van cartografen en graveurs. Uit het overzicht van cartografen blijkt dat de meeste kaarten getekend zijn door August Petermann, Friedrich von Stülpnagel, Hermann Berghaus, Hermann Habenicht en Carl Vogel. Ook Adolf Stieler – overleden in 1836 – wordt nog een paar keer vermeld. De meest genoemde graveurs zijn Alt, Jungmann, Poppey, Stichart en Stier.

De schaal van de kaarten is natuurlijk wisselend: zie de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal. Als 'basisschaal' voor de kaarten van Europese landen wordt regelmatig  1:3.700.000  gebruikt. Voor detailkaarten is de schaal daar vaak een veelvoud van, zoals  1:1.850.000  of  1:925.000.  Deze verhouding, die tot in de laatste uitgave van de atlas (1945) voorkomt, is gebaseerd op niet-metrische eenheden die bij het verschijnen van de eerste drukken van de atlas nog in gebruik waren.

Uitgaven

In alle jaren in de periode 1868-1874 is een nieuwe uitgave van de atlas verschenen. Daarbij zijn in de loop van de tijd een aantal kaarten helemaal nieuw getekend of grondig bijgewerkt. De belangrijkste wijzigingen zijn de volgende.

• Mijn exemplaar uit 1874 bevat 4 nieuwe deelkaarten van Spanje en Portugal (Nº 13b, 13c, 13d, 13e) getekend door Carl Vogel. Die zouden ook uit de eerste afleveringen van de 6e druk afkomstig kunnen zijn.
• De kaart van Zuidwest-Duitsland en Zwitserland, noordelijk deel (Nº 30.31) heeft vóór de annexatie van Elzas-Lotharingen bijkaartjes van 6 Duitse vestingsteden. Erna zijn dat 2 bijkaartjes van de geannexeerde Franse steden Straatsburg en Metz.
• Kaarten zijn geactualiseerd om de nieuwe staatkundige situatie weer te geven. Dat geldt in het bijzonder voor de kaarten van Europa, Frankrijk, Duitsland en Italië

De gewijzigde kaarten van nieuwe uitgaven waren ook los verkrijgbaar. Van de meeste van deze kaarten zijn op de pagina met plaatjes verschillende versies gegeven.

Vergelijking met de 4e druk

Vergeleken met de 4e druk (uitgave 1864) zijn er in de 5e druk (uitgave 1869) de nodige wijzigingen.

• Het titelblad met plattegrond van Gotha (Nº 1) is vervangen door een titelblad met een wereldkaart in een achtpuntige ster.
• In plaats van de Antipodenkaart (Nº 8) en de wereldkaart in Mercator-projectie (Nº 9) zijn er nu twee wereldkaarten met lucht- en zeestromen en verbindingen over land en op zee.
• De afdeling Scandinavië (Nº 16a, 16b, 17) is vervallen. De kaart van Denemarken is nu Nº 16.17. Noorwegen en Zweden zijn te vinden op de nieuwe kaarten van Oost-Europa (Nº 36, 37a-37f), die ook al verschenen in de latere uitgaven van de 4e druk.
• De kaarten van de Rijn (Nº 30.31) en van Zwitserland (Nº 32) zijn vervangen door een kaart in twee bladen van Zuidwest-Duitsland en Zwitserland.
• In plaats van de kaart van Hongarije en Galicië (Nº 35a) is er een kaart van de Straat van Gibraltar.
• De kaarten van Rusland (Nº 36, 37a, 37b, 37c) zijn vervallen. Rusland is te vinden op de nieuwe kaarten van Oost-Europa (Nº 36, 37a-37f).
• De kaarten van Polynesië (Nº 51, 52) zijn vervangen door een kaart in twee bladen van de Grote Oceaan.

Details zijn te vinden in de vergelijkende tabel.

Verder zijn veel kaarten helemaal nieuw getekend.

• Europa (Nº 12), spoorwegkaart van Midden-Europa (Nº 20), Oostenrijk (Nº 26), Nederland en België (Nº 29), Griekenland (Nº 38c), Palestina (Nº 42b), Klein-Azië (Nº 43a), Oost-Azië (Nº 43c) en Zuidelijk Afrika (Nº 45c, 45d).
• De kaart van Noordoost-Duitsland (Nº 22a) is iets hoger waardoor ook Sleeswijk-Holstein erop past.

Bij de nieuwe kaarten is een overgang te zien van de decoratieve stijl van Von Stülpnagel en Berghaus naar de meer zakelijke stijl van Petermann en Vogel. Die overgang was ook al in de 4e druk merkbaar. De nieuwe kaarten hebben een veel grotere gegevensdichtheid en fijnere arcering van berggebieden. Ze worden daardoor wel donkerder en minder 'open'.

Tenslotte valt nog op te merken

• De kaarten zijn zo nodig geactualiseerd om de nieuwe staatkundige situatie (Europa, Denemarken, Duitsland, Italië, Noord- en Zuid-Amerika) en de laatste ontdekkingen (Afrika, Australië) weer te geven.
• Er zijn meer kaarten uitgevoerd in kleurenlithografie. De nieuwe lithografieën zijn Zeestromen en hoofdverbindingen (Nº 9), het Noordpoolgebied (Nº 41b), de Atlantische Oceaan (Nº 41c) en het Zuidpoolgebied (Nº 42a).

Het aantal kaarten is niet gewijzigd. Zie ook de pagina met plaatjes van de kaarten van de 5e en de 4e druk ter vergelijking naast elkaar.

Stielers Hand-Atlas, 5th edition (1868-1874)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas
  • 'Bericht' to the atlas
  • Comparison (pictures) with the 4th edition

• Title description
  • Title: Stielers Hand-Atlas
    Publisher: Justus Perthes, Gotha
    Year: 1868, 1869, 1870, 1871, 1872, 1873, 1874
  • Title page (comprehensive edition 1869): Adolf Stieler's Hand-Atlas.
    Vollständige Ausgabe in 84 Karten. 1869.
    Inhalt.
    ... Translation:
    Adolf Stieler's Hand Atlas.
    Comprehensive edition in 84 maps. 1869.
    Contents.
    ...
  • Title sheet = map sheet Nº 1 (comprehensive edition 1869): Hand Atlas
    über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude
    Herausgegeben von Adolf Stieler
    Gotha  Justus Perthes Translation:
    Hand Atlas
    of the entire earth and of the universe
    Edited by Adolf Stieler
    Gotha  Justus Perthes
  • Title page (concise edition 1874): Stieler's Hand-Atlas.
    Auswahl von 31 Karten.
    Inhalt.
    ...
    Gotha  Justus Perthes Translation:
    Stieler's Hand Atlas
    Selection of 31 maps.
    Contents.
    ...
    Gotha  Justus Perthes
  • Title page (concise edition for Austria 1869): Stieler's Hand-Atlas.
    Auswahl von 28 Karten für Österreich.
    Inhalt.
    ...
    Gotha und Wien  Justus Perthes Translation:
    Stieler's Hand Atlas
    Selection of 28 maps for Austria.
    Contents.
    ...
    Gotha and Vienna  Justus Perthes
  • Stielers Hand-Atlas, 1869
    Title sheet (map sheet Nº 1)   XL
    The title sheets of the 1867 and 1868 printings may have the additional text
    • Erste Ausgabe 1817   Jubel Ausgabe 1867
      First edition 1817   Anniversary edition 1867
    This refers to the 50th anniversary of the atlas.
  • The edition number is fictitious. It is mentioned for the first time in the 9th edition (1905). Earlier numbers have been derived from Espenhorst and the preface of the 10th edition. There is no strict boundary between the 4th and 5th editions. The 1866, 1867 and 1868 printings can be considered as 'transitional'.
  • Component of the atlas is the Bericht containing explanations to the maps and an acknowledgement of sources.
    • In the 1869 printing of the atlas: the 10th edition of the Bericht
    • 11 pages; November 1868
    • In the 1874 printing of the atlas: the 1874 edition of the Bericht
    • 10 pages; last year mentioned: 1873 (p. 8)
  • The comprehensive edition contains 84 map sheets (the title sheet is number 1). Alongside there are versions that contain a selection of the maps
    • the 'Mittlere Ausgabe' or 'Medium edition' with 63 map sheets
    • the 'Auswahl-Ausgabe' or concise edition with 31 map sheets
    • the 'Auswahl-Ausgabe' or concise edition for Austria with 28 map sheets
    So the 'Auswahl-Ausgabe', also named 'Schul-Ausgabe' or school edition, contains large size maps from the Hand-Atlas. There is also a smaller size Stielers Schul-Atlas (3rd series: 1852-1881) with reduced versions of the maps in the Hand-Atlas.
  • Several series of additional maps to the atlas were available. They may have been included in the atlas binding.
    • Stieler's Karte von Deutschland ...
    • 25 map sheets of Germany, Netherlands, Belgium and Switzerland
    • Ergänzungen
    • maps of Prussia, 'German Austria', West and South Russia, Bavaria, Hanover, Hesse
• Binding
  • The comprehensive edition has the maps bound in with the Bericht. With folded maps the width of the binding is 25 cm. The height – of my copies – increases with the years from 37.5 cm to 38.5 cm. The width of the binding with unfolded maps is 47 cm.
  • The folded maps have a dark green or dark blue calico binding with leather on the spine and corners. The front cover has the gilt title 'Stieler’s Hand-Atlas. 84 Karten.' The spine has the same title between ornaments. In the back of the binding is a short publisher's list of Justus Perthes and, in the upper left, the binding date. The 'Auswahl-Ausgabe' or concise edition has a more modest brown binding with embossed ornaments and the title 'Stieler’s Hand-Atlas' in Fraktur or blackletter script.
• Contents
  • The comprehensive edition contains a page with title, year of publication and table of contents. Apart from this title page the atlas also has a title sheet – as map sheet Nº 1 – with title, the name of Adolf Stieler and the publishing house Justus Perthes in Gotha. It is illustrated with a world map in the form of an eight-pointed star on a grey background with ornamental corners.
  • Thereafter are 4 map sheets with a description of the universe as it was known in those days, followed by 4 world maps: western and eastern hemispheres, world maps with marine and atmospheric currents and communications over land and sea. Next are 75 map sheets: Mediterranean Sea (2 sheets), Europe (44), general maps of the continents, the Atlantic Ocean and the Polar regions (6), and regional maps of Asia (7), Africa (4), North and South America (7), Australia (3) and Oceania (2).
  • The 44 maps of Europe consist of one general map (political subdivision) followed by general and regional maps of Spain and Portugal (5 map sheets), France (5), the British Isles (4), , Central Europe (16), Italy (3) and Northern and Eastern Europe (9). A special one is the map of the Strait of Gibraltar with detailed inset maps of the fortresses of Ceuta and Gibraltar at the entrance of the Mediterranean Sea. Details can be found in the table of contents.
  • The map numbering is a bit odd, with both 'double numbers' such as 2.3 and 30.31, and 'additional numbers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e etc. This is caused by the fact that originally (1823) the atlas was planned to contain only 50 map sheets. It was gradually expanded by additional maps, so the first complete 1831 edition already contained 75. The principle of this numbering scheme was maintained until the 6th edition (1875-1881) of the atlas.
  • Most maps are copper engraved and hand colored in outline. Exceptions are the map of the Moon (Nº 2.3), the constellation maps (Nº 5a, 5b), Marine currents and principal communications (Nº 9), Central Europe, physical (Nº 18), the Arctic region (Nº 41b), North Atlantic Ocean (Nº 41c) and the Antarctic region (Nº 42a) which are produced in color lithography (with area color).
  • Almost all maps mention their year of publication in the center of the bottom margin. The engraving date (month and year) is also given, usually on the right in the bottom margin, in a code such as III.IX meaning 'March 1869'. The code consists of the month and the last digit of the year in Roman numerals. Details can be found in the list of maps and date, where the code III.IX is indicated numerically as 1869-03.
  • On most maps the cartographers and engravers are mentioned: see the list of cartographers and engravers. The summary of cartographers indicates that most maps were drawn by August Petermann, Friedrich von Stülpnagel, Hermann Berghaus, Hermann Habenicht and Carl Vogel. A few of them still bear the name of Adolf Stieler, who died in 1836. The most frequently mentioned engravers are Alt, Jungmann, Poppey, Stichart and Stier.
  • The maps were drawn at varying scales: see the list of maps, inset maps and scale. The 'basic scale' for most general maps of the European countries is  1:3,700,000.  Scales of regional maps are usually a multiple of this scale such as  1:1,850,000  or  1:925,000.  These unusual scales, applied through the last edition of the atlas (1945), are based on non-metrical units that were common when the first editions of the atlas were published.
• Printings
  • New printings of the atlas were published in every year of the 1868-1874 time period. During these years several maps have been completely redrawn or thoroughly revised. These are the main changes.
    • My copy from 1874 contains 4 new regional maps of Spain and Portugal (Nº 13b, 13c, 13d, 13e) drawn by Carl Vogel. These maps may originate from the first installments of the 6th edition.
    • Before the annexation of Alsace-Lorraine the map of Southwestern Germany and Switzerland, northern half (Nº 30.31) has 6 inset maps of German fortresses. Afterwards it has 2 inset maps of the annexed French cities of Strasbourg and Metz.
    • Maps have been updated to depict the new political situation, especially those of Europe, France, Germany and Italy.
    The modified maps of new printings were also available separately. On the pictures page several versions of these maps are given.
• In comparison with the 4th edition
  • When comparing the 5th edition (1869 printing) with the 4th edition (1864 printing) several changes can be noticed.
    • The title sheet with a plan of Gotha (Nº 1) has been replaced with a title sheet with a world map inside an eight-pointed star.
    • Instead of the map of the Antipodes (Nº 8) and the World map in Mercator projection (Nº 9) there are now two world maps with marine and atmospheric currents and communications over land and sea.
    • The Scandinavia section (Nº 16a, 16b, 17) was omitted. The map of Denmark is now Nº 16.17. Norway and Sweden can be found in the Eastern Europe section (Nº 36, 37a-37f) that was published in the later printings of the 4th edition already.
    • The maps of the Rhine (Nº 30.31) and Switzerland (Nº 32) have been replaced with a two sheet map of Southwest Germany and Switzerland.
    • Instead of the map of Hungary and Galicia (Nº 35a) there is a map of the Strait of Gibraltar.
    • The maps of Russia (Nº 36, 37a, 37b, 37c) were omitted. Russia can be found in the new Eastern Europe section (Nº 36, 37a-37f).
    • The maps of Polynesia (Nº 51, 52) have been replaced with a two sheet map of the Pacific Ocean.
    Details can be found in the comparison table.
  • Several maps have been newly drawn.
    • Europe (Nº 12), railway map of Central Europe (Nº 20), Austria (Nº 26), Netherlands and Belgium (Nº 29), Greece (Nº 38c), Palestine (Nº 42b), Asia Minor (Nº 43a), East Asia (Nº 43c) and Southern Africa (Nº 45c, 45d).
    • The map of Northeast Germany (Nº 22a) is a bit higher in order to show Schleswig-Holstein as well.
    These maps show a transition from the decorative style of Von Stülpnagel and Berghaus towards the more sober style of Petermann and Vogel. This transition was noticeable in the 4th edition as well. The new maps have a much higher information density and a finer hachuring of mountain areas. Therefore they look darker and less 'open'.
  • Also of notice
    • Maps have been updated to depict the new political situation (Europe, Denmark, Germany, Italy, North and South America) and the latest discoveries (Africa, Australia).
    • More maps are produced in color lithography. The new lithographs are Marine currents and main communications (Nº 9), the Arctic region (Nº 41b), the Atlantic Ocean (Nº 41c) and the Antarctic region (Nº 42a).
    The number of map sheets remains the same. See also the page with pictures of the maps in the 5th and 4th editions side by side for comparison purposes.

© M. Witkam, 2010