Stielers Hand-Atlas, 4e druk (1863-1867)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas
• 'Bericht' bij de atlas
• Vergelijking (plaatjes) met de 3e druk

Titelgegevens

Titel: Stielers Hand-Atlas
Uitgever: Justus Perthes, Gotha
Jaar: 1863, 1864, 1865, 1866, 1867

Titelpagina (volledige uitgave 1864): Adolf Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
Vollständige Ausgabe. 1864.
83 Karten, nebst Bericht über den Atlas und Erläuterungen zu den einzelnen Karten.
Inhalt ... Vertaling:
Stielers Handatlas van de gehele aarde en van het heelal
Volledige uitgave. 1864.
83 kaarten, met notities over de atlas en toelichting bij de afzonderlijke kaarten.
Inhoud ...

Titelblad = kaartblad Nº 1 (volledige uitgave 1864): Hand-Atlas über alle Theile der Erde nach dem neuesten Zustande und über das Weltgebäude.
Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben so wie von F. v. Stülpnagel, Heinr. Berghaus, Herm. Berghaus u. Aug. Petermann.
[Grundriss von Gotha, ohne Jahr]
Gotha bei Justus Perthes. Vertaling:
Handatlas van de gehele aarde, volgens de laatste gegevens, en van het heelal.
Onder redactie van Adolf Stieler, vervaardigd door hemzelf en ook door F. v. Stülpnagel, Heinr. Berghaus, Herm. Berghaus en Aug. Petermann.
[plattegrond van Gotha, zonder jaartal]
Gotha, Justus Perthes

Titelpagina (beknopte uitgave 1867): Auswahl von 31 Karten aus
Stieler's Hand-Atlas
über alle Theile der Erde, nach dem neuesten Zustande, und über das Weltgebäude.
Schul-Ausgabe.
Gotha, bei Justus Perthes. 1867.
Inhalt ... Vertaling:
Selectie van 31 kaarten uit
Stielers Handatlas
van de gehele aarde, volgens de laatste gegevens, en van het heelal.
Schooluitgave.
Gotha, Justus Perthes, 1867.
Inhoud ...

• Stielers Hand-Atlas, 1863
  1. Titel – mit Grundriss der Stadt Gotha
  Titelblad met plattegrond van Gotha / Title sheet with a plan of Gotha
  Het nummer van de druk is fictief. Pas vanaf de 9e druk (1905) wordt dit vermeld. De eerdere nummers zijn ontleend aan Espenhorst en het voorwoord van de 10e druk. Er is dus ook geen precieze grens aan te geven tussen de 3e en de 4e druk. De uitgaven van 1862 en 1863 zijn te zien als 'overgangsuitgaven'.
• Bij de atlas hoort het Bericht met toelichting bij de kaarten en bronvermelding.
  • Bij de uitgave van 1863 van de atlas: de 8e druk van het Bericht
  • 38 pagina's; oktober 1860
  • Bij de uitgave van 1864 van de atlas: de 9e druk van het Bericht
  • 14 pagina's; april 1864
• De hier beschreven volledige uitgave bevat 84 kaartbladen (het titelblad is kaartblad 1). Als selectie daaruit waren verkrijgbaar
  • een 'Mittlere Ausgabe' of 'middenuitgave' met 63 kaartbladen
  • een 'Auswahl-Ausgabe' of beknopte uitgave met 31 kaartbladen
  De 'Auswahl-Ausgabe', ook wel 'Schul-Ausgabe' genoemd, bevat dus grootformaat kaarten uit de Hand-Atlas. Daarnaast is er de kleinere Stielers Schul-Atlas (3e reeks: 1852-1881) waarvan de kaarten verkleinde versies zijn van die uit de Hand-Atlas.
• Bij de atlas waren series van extra kaarten leverbaar, die met de atlas mee ingebonden kunnen zijn.
  • Stieler's Karte von Deutschland ...
  • 25 kaartbladen van Duitsland, Nederland, België en Zwitserland
  • Ergänzungen
  • kaarten van Pruisen, 'Duits Oostenrijk', West- en Zuid-Rusland, Beieren, Hannover, Hessen
• Van de 4e druk is in 1863/64 een Zweedse uitgave verschenen, met titelpagina en inleiding in het Zweeds, maar de kaarten in het Duits. Deze uitgave bevat 82 kaartbladen (waarbij de titelpagina niet als kaartblad telt).

Band

De kaarten hebben het formaat 46 × 37 cm (B × H). De atlas was verkrijgbaar in een band van de uitgever (47 × 38 cm) waarin de kaarten ongevouwen zijn ingebonden. Deze band van bruin 'calico' (gedrukt katoen) heeft op de voorkant de vergulde titel 'Stieler’s Hand-Atlas. 83 Karten.' Er was ook een band verkrijgbaar (24,5 × 38 cm) waarin de kaarten gevouwen zijn ingebonden. Mijn exemplaar van de 'Auswahl-Ausgabe' heeft een blauwgroene band met de titel 'Stieler’s Hand-Atlas. 31 Karten.'

Inhoud

De volledige uitgave uit 1863 bevat een titelpagina met daarop de titel, het jaar van uitgave en de inhoudsopgave. De atlas bevat bovendien een titelblad – meteen kaartblad Nº 1 – met de titel, de namen van redacteur Adolf Stieler en de andere auteurs, de plattegrond van Gotha – waar de atlas werd gemaakt – en de naam van de uitgeverij Justus Perthes.

Daarna komen 4 kaartbladen met een beschrijving van het toen bekende heelal en 5 wereldkaarten: het westelijk en oostelijk halfrond, de 'antipodenkaart', een overzichtskaart van de wereld in Mercatorprojectie, en hoogteprofielen van de belangrijkste bergen. Vervolgens bevat de atlas 74 kaarten, met de nadruk op Europa: 45 kaartbladen.

De 45 kaarten van Europa zijn 2 overzichtskaarten (bergen en rivieren, staatkundige indeling) en verder overzichtskaarten en deelkaarten van Spanje en Portugal (5 kaartbladen), Frankrijk (5), de Britse Eilanden (4), Scandinavië (3), Midden-Europa (16), Italië (3) en Oost-Europa (7). Na de kaarten van Europa komen 3 overzichtskaarten van Azië, Afrika en Amerika, en 3 kaarten van het Noordpoolgebied, de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee. Tenslotte zijn er kaarten van delen van Azië (7 bladen), Afrika (4), Noord- en Zuid-Amerika (7), Australië (3) en Polynesië (2). Details zijn te vinden in de inhoudsopgave.

Bij latere uitgaven wijkt de inhoud iets af. In mijn exemplaar van 1864 zijn de hoogteprofielen (Nº 10) en de kaart van bergen en rivieren in Europa (Nº 11) vervangen door een kaart van de Middellandse Zee in 2 bladen. De oorspronkelijke kaart van de Middellandse Zee (Nº 42a) heeft plaatsgemaakt voor een kaart van het Zuidpoolgebied. In plaats van de overzichtskaart van Australië en Polynesië (Nº 50a) is er een kaart van West-Australië en Nieuw-Zeeland. In nog latere uitgaven zijn de kaarten van Scandinavië en Rusland (Nº 16a, 17, 36, 37a, 37b, 37c) vervangen zijn door overzichtskaart en 6 detailkaarten.

De nummering van de kaarten is een beetje rommelig, met aan de ene kant 'dubbele' nummers zoals 2.3 en 30.31, en aan de andere kant 'supplementnummers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e enz. Dit komt doordat de oorspronkelijk atlas (in 1823) 50 kaartbladen zou bevatten. Dit aantal is tot en met de uitgave van 1831 geleidelijk met supplementen uitgebreid tot 75. Het principe van deze nummering is tot de 6e druk van de atlas (1875-1881) gehandhaafd.

De meeste kaarten zijn in koper gegraveerd en met de hand ingekleurd (randkleur). Alleen de kaartbladen van de Maan (Nº 2.3), de sterrenhemel (Nº 5a en 5b) en 'Midden-Europa, natuurkundig' (Nº 18) zijn uitgevoerd in kleurenlithografie (in vlakkleur).

Op bijna alle kaarten staat het jaar waarin ze zijn uitgegeven, meestal onderaan in het midden, buiten het kaartkader. Vaak is ook de datum (maand en jaar) aangegeven waarop de kaart gegraveerd is. Deze staat meestal rechtsonder op de kaart, buiten het kaartkader, met een code zoals III.II met als betekenis 'maart 1862'. De code bestaat dus uit maand en eindcijfer van het jaar in Romeinse cijfers. Zie voor de details de lijst van kaarten en datering. De code III.II bijvoorbeeld is daar numeriek weergegeven in de vorm 1862-03.

Op veel kaarten wordt de naam van de tekenaar/cartograaf genoemd, en vaak ook die van de graveur: zie de lijst van cartografen en graveurs van de uitgaven uit 1863 en 1864. Uit het overzicht van cartografen blijkt dat de meeste kaarten getekend zijn door Friedrich von Stülpnagel, Hermann Berghaus en August Petermann. Zelfs Adolf Stieler – overleden in 1836 – heeft er nog een aantal op zijn naam staan. De belangrijkste graveurs zijn Alt, Jungmann, Metzeroth en Poppey.

De schaal van de kaarten is natuurlijk wisselend: zie de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal. Als 'basisschaal' voor de kaarten van Europese landen wordt regelmatig  1:3.700.000  gebruikt. Voor detailkaarten is de schaal daar vaak een veelvoud van, zoals  1:1.850.000  of  1:925.000.  Deze verhouding, die tot in de laatste uitgave van de atlas (1945) voorkomt, is gebaseerd op niet-metrische eenheden die bij het verschijnen van de eerste drukken van de atlas nog in gebruik waren.

Uitgaven

In alle jaren in de periode 1863-1867 is een nieuwe uitgave van de atlas verschenen. Daarbij zijn in de loop van de tijd een aantal kaarten vervangen, helemaal nieuw getekend of grondig bijgewerkt. De belangrijkste wijzigingen – enkele zijn al hierboven genoemd – zijn de volgende.

• De kaarten van de hoogteprofielen (Nº 10) en van de stroomgebieden in Europa (Nº 11) zijn vervangen door een kaart in 2 bladen van de Middellandse Zee.
• De kaarten van Scandinavië en Rusland (Nº 16a, 17, 36, 37a, 37b, 37c) zijn vervangen zijn door overzichtskaart en 6 detailkaarten.
• De oorspronkelijke kaart van Middellandse Zee (Nº 42a) is vervangen door een kaart van het Zuidpoolgebied.
• De kaart van Australië en Polynesië (Nº 50a) is vervangen door een kaart van West-Australië en Nieuw-Zeeland.
• De kaarten van de sterrenhemel (Nº 5a, 5b) zijn nieuw getekend. Dat geldt ook voor de kaarten van de Britse Eilanden (Nº 15a), verbindingen in Midden-Europa (Nº 20), Noordwest-Duitsland, Nederland en België (Nº 21), Zuidwest-Duitsland en Zwitserland (Nº 24), Oostenrijk (Nº 26), Nederland en België (Nº 29), Zwitserland (Nº 32), Italië (Nº 33) en Zuid-Italië (Nº 34b)
• Kaarten zijn geactualiseerd om de nieuwe staatkundige situatie weer te geven. Dat geldt in het bijzonder voor de kaarten van Europa, Denemarken en Duitsland (na de Pruisisch-Oostenrijkse oorlog in 1866).

De gewijzigde kaarten van nieuwe uitgaven waren ook los verkrijgbaar. Van de meeste van deze kaarten zijn op de pagina met plaatjes verschillende versies gegeven.

Vergelijking met de 3e druk

De inhoudsopgaven van de 4e druk (uitgave 1863) en de 3e druk (uitgave 1859) zijn zowat gelijk; zie ook de vergelijkende tabel. De belangrijkste verschillen zijn de volgende.

• Enkele kaarten zijn in de 3e druk in kopergravure uitgevoerd en in 4e druk in kleurenlithografie. Dit zijn de kaarten van de Maan (Nº 2.3) en van de sterrenhemel (Nº 5a, 5b).
• 13 kaarten zijn nieuw getekend: de sterrenhemel (Nº 5a, 5b), Engeland (Nº 15b), Schotland (Nº 15c), Ierland (Nº 15d), Denemarken (Nº 16b), Duitsland (Nº 19), Pruisen en Posen (Nº 22b), Saksen en Thüringen (Nº 27.28), Noord-Italië (Nº 34a), West-Indië en Midden-Amerika (Nº 48), Australië (Nº 50b) en Zuidoost-Australië (Nº 50c).
• De kaarten zijn geactualiseerd naar de toenmalig (staatkundige) situatie.

Het aantal kaarten is daardoor niet gewijzigd. Zie ook de pagina met plaatjes van de kaarten van de 4e en de 3e druk ter vergelijking naast elkaar.

Stielers Hand-Atlas, 4th edition (1863-1867)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas
  • 'Bericht' to the atlas
  • Comparison (pictures) with the 3rd edition

• Title description
  • Title: Stielers Hand-Atlas
    Publisher: Justus Perthes, Gotha
    Year: 1863, 1864, 1865, 1866, 1867
  • Title page (comprehensive edition 1864):
    Adolf Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
    Vollständige Ausgabe. 1864.
    83 Karten, nebst Bericht über den Atlas und Erläuterungen zu den einzelnen Karten.
    Inhalt ... Translation:
    Stielers Hand Atlas of the entire earth and of the universe
    Comprehensive edition. 1864.
    83 maps, with notes on the atlas and explanations to the individual maps.
    Contents ...
  • Title sheet = map sheet Nº 1 (comprehensive edition 1864):
    Hand-Atlas über alle Theile der Erde nach dem neuesten Zustande und über das Weltgebäude.
    Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben so wie von F. v. Stülpnagel, Heinr. Berghaus, Herm. Berghaus u. Aug. Petermann.
    [Grundriss von Gotha, ohne Jahr]
    Gotha bei Justus Perthes. Translation:
    Hand Atlas of the entire earth, according to the most recent information, and of the universe
    Edited by Adolf Stieler, produced by himself and also by F. v. Stülpnagel, Heinr. Berghaus, Herm. Berghaus and Aug. Petermann.
    [Plan of Gotha, no year]
    Gotha, Justus Perthes
  • Title page (concise edition 1867): Auswahl von 31 Karten aus
    Stieler's Hand-Atlas
    über alle Theile der Erde, nach dem neuesten Zustande, und über das Weltgebäude.
    Schul-Ausgabe.
    Gotha, bei Justus Perthes. 1867.
    Inhalt ... Vertaling:
    Selection of 31 map sheets from
    Stielers Hand Atlas
    of the entire earth, according to the most recent information, and of the universe.
    School edition.
    Gotha, Justus Perthes. 1867.
    Contents ...
  • Stielers Hand-Atlas, 1863
    1. Titel – mit Grundriss der Stadt Gotha
    Titelblad met plattegrond van Gotha / Title sheet with a plan of Gotha
    The edition number is fictitious. It is mentioned for the first time in the 9th edition (1905). Earlier numbers have been derived from Espenhorst and the preface of the 10th edition. There is no strict boundary between the 3rd and 4th editions. The 1862 and 1863 printings can be considered as 'transitional'.
  • Component of the atlas is the Bericht containing explanations to the maps and an acknowledgement of sources.
    • In the 1863 printing of the atlas: the 8th edition of the Bericht
    • 38 pages; October 1860
    • In the 1864 printing of the atlas: the 9th edition of the Bericht
    • 14 pages; April 1864
  • The comprehensive edition contains 84 map sheets (the title sheet is number 1). Alongside there are versions that contain a selection of the maps
    • the 'Mittlere Ausgabe' or 'Medium edition' with 63 map sheets
    • the 'Auswahl-Ausgabe' or concise edition with 31 map sheets
    So the 'Auswahl-Ausgabe', also named 'Schul-Ausgabe' or school edition, contains large size maps from the Hand-Atlas. There is also a smaller size Stielers Schul-Atlas (3rd series: 1852-1881) with reduced versions of the maps in the Hand-Atlas.
  • Several series of additional maps to the atlas were available. They may have been included in the atlas binding.
    • Stieler's Karte von Deutschland ...
    • 25 map sheets of Germany, Netherlands, Belgium and Switzerland
    • Ergänzungen
    • maps of Prussia, 'German Austria', West and South Russia, Bavaria, Hanover, Hesse
  • A Swedish version of this 4th edition was published in 1863/64. Its title page and introduction are in Swedish, the maps in German however. This version contains 82 map sheets (the title page does not count as one sheet).
• Binding
  • The maps measure 46 × 37 cm (W × H). The atlas was available in an official publisher's binding (47 × 38 cm) for the unfolded maps. Its brown calico cover has a gilt title 'Stieler’s Hand-Atlas. 83 Karten.' on the front cover. There was also a binding (24 × 38 cm) for the folded maps. My copy of the 'Auswahl-Ausgabe' has a blueish green binding with title 'Stieler’s Hand-Atlas. 31 Karten.'
• Contents
  • The comprehensive edition from 1863 contains a page with title, year of publication and table of contents. Apart from this title page the atlas also has a title sheet – as map sheet Nº 1 – with the title, the names of the editor Adolf Stieler and the co-authors, a plan of Gotha – where the atlas was produced – and the name of the publishing house Justus Perthes.
  • Thereafter are 4 map sheets with a description of the universe as it was known in those days, followed by 5 world maps: western and eastern hemispheres, the 'map of the Antipodes', a general world map in Mercator projection and profiles of the mountains in the world. The main body of the atlas consists of 74 map sheets of the world, with an emphasis on Europe: 45 sheets.
  • The 45 maps of Europe are 2 general maps (mountains and rivers, political subdivision) followed by general and regional maps of Spain and Portugal (5 map sheets), France (5), the British Isles (4), Scandinavia (3), Central Europe (16), Italy (3) and Eastern Europe (7). These maps are followed by 3 general maps of Asia, Africa and the Americas, and 3 maps of the Arctic region, the Atlantic Ocean and the Mediterranean Basin. Thereafter are regional maps of Asia (7 sheets), Africa (4), North and South America (7), Australia (3) and Polynesia (2). Details can be found in the table of contents.
  • The contents of later printings varies. In my copy from 1864 the chart of mountain profiles (Nº 10) and the map of mountains and rivers in Europe (Nº 11) have been replaced with a map of the Mediterranean Sea in 2 sheets. The original map of the Mediterranean Sea (Nº 42a) has given place to a map of the Antarctic region. Instead of the general map of Australia and Polynesia (Nº 50a) there is a map of Western Australia and New Zealand. In subsequent printings the maps of Scandinavia and Russia (Nº 16a, 17, 36, 37a, 37b, 37c) have been replaced with a general map and 6 regional maps.
  • The map numbering is a bit odd, with both 'double numbers' such as 2.3 and 30.31, and 'additional numbers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e etc. This is caused by the fact that originally (1823) the atlas was planned to contain only 50 map sheets. It was gradually expanded by additional maps, so the first complete 1831 edition already contained 75. The principle of this numbering scheme was maintained until the 6th edition (1875-1881) of the atlas.
  • Most maps are copper engraved and hand colored in outline. The only exceptions are the map of the Moon (Nº 2.3), the constellation maps (Nº 5a, 5b) and 'Central Europe, physical' (Nº 18), which are produced in color lithography (area color).
  • Almost all maps mention their year of publication in the center of the bottom margin. The engraving date (month and year) is also given, usually on the right in the bottom margin, in a code such as III.II meaning 'March 1862'. The code consists of the month and the last digit of the year in Roman numerals. Details can be found in the list of maps and date, where the code III.II is indicated numerically as 1862-03.
  • On most maps the cartographers and engravers are mentioned: see the list of cartographers and engravers of the 1863 and the 1864 printings. The summary of cartographers indicates that most maps were drawn by Friedrich von Stülpnagel, Hermann Berghaus and August Petermann. A noticeable amount still bears the name of Adolf Stieler, who died in 1836. The most frequently mentioned engravers are Alt, Jungmann, Metzeroth and Poppey.
  • The maps were drawn at varying scales: see the list of maps, inset maps and scale. The 'basic scale' for most general maps of the European countries is  1:3,700,000.  Scales of regional maps are usually a multiple of this scale such as  1:1,850,000  or  1:925,000.  These unusual scales, applied through the last edition of the atlas (1945), are based on non-metrical units that were common when the first editions of the atlas were published.
• Printings
  • New printings of the atlas were published in every year of the 1863-1867 time period. During these years a number of maps have been replaced, completely redrawn or thoroughly revised. These are the main changes – some of them already mentioned above.
    • The maps of mountain profiles (Nº 10) and of the river basins in Europe (Nº 11) were replaced with a map of the Mediterranean Sea in 2 sheets
    • The maps of Scandinavia and Russia (Nº 16a, 17, 36, 37a, 37b, 37c) were replaced with a general map and 6 regional maps.
    • The original map of the Mediterranean Sea (Nº 42a) was replaced with a map of the Antarctic region.
    • The map of Australia and Polynesia (Nº 50a) was replaced with a map of Western Australia and New Zealand.
    • The maps of the constellations (Nº 5a, 5b) are newly drawn, as well as those of the British Isles (Nº 15a), communications in Central Europe (Nº 20), Northwest Germany, Netherlands and Belgium (Nº 21), Southwest Germany and Switzerland (Nº 24), Austria (Nº 26), Netherlands and Belgium (Nº 29), Switzerland (Nº 32), Italy (Nº 33) and Southern Italy (Nº 34b).
    • Maps have been updated to depict the new political situation, especially those of Europe, Denmark and Germany (after the Austro-Prussian War in 1866).
    The modified maps of new printings were also available separately. On the pictures page several versions of these maps are given.
• In comparison with the 3rd edition
  • The tables of contents of the 4th edition (1863 printing) and the 3rd edition (1859 printing) are almost identical; see also the comparison table. The main differences between the editions are the following.
    • Some maps are copper engravings in the 3rd edition and color lithographs in the 4th: the map of the Moon (Nº 2.3) and the maps of the constellations (Nº 5a, 5b).
    • 13 maps are newly drawn: the constellations (Nº 5a, 5b), England (Nº 15b), Scotland (Nº 15c), Ireland (Nº 15d), Denmark (Nº 16b), Germany (Nº 19), Prussia and Posen (Nº 22b), Saxony and Thuringia (Nº 27.28), Northern Italy (Nº 34a), West Indies and Central America (Nº 48), Australia (Nº 50b) and Southeastern Australia (Nº 50c).
    • The maps have been updated according to the current political situation.
    The number of map sheets remains the same. See also the page with pictures of the maps in the 4th and 3rd editions side by side for comparison purposes.

© M. Witkam, 2010