Stielers Hand-Atlas, 3e druk (1853-1862)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas

Titelgegevens

Titel: Stielers Hand-Atlas
Uitgever: Justus Perthes, Gotha
Jaar: 1853, 1854, 1855, 1856, 1857, 1858, 1859, 1860, 1861, 1862

Titelpagina volledige uitgave 1853: Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
Vollständige Ausgabe. 1853.
Drei und Achtzig Karten, nebst Bericht über den Atlas und Erläuterungen zu den einzelnen Karten.
Inhalt ... Vertaling:
Stielers Handatlas van de gehele aarde en van het heelal
Volledige uitgave. 1853.
83 kaartbladen met notities over de atlas en toelichting bij de afzonderlijke kaarten.
Inhoud ...

Titelblad 1853 (kaartblad Nº 1): Hand-Atlas über alle Theile der Erde nach dem neuesten Zustande und über das Weltgebäude.
Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben so wie von F. v. Stülpnagel, H. Berghaus u. J.C. Bär.
[Grundriss von Gotha, ohne Jahr]
Gotha bei Justus Perthes. Vertaling:
Handatlas van de gehele aarde, volgens de laatste gegevens, en van het heelal.
Onder redactie van Adolf Stieler, vervaardigd door hemzelf en ook door F. v. Stülpnagel, H. Berghaus en J.C. Bär.
[plattegrond van Gotha, zonder jaartal]
Gotha, Justus Perthes

Titelblad 1859 (kaartblad Nº 1): Hand-Atlas über alle Theile der Erde nach dem neuesten Zustande und über das Weltgebäude.
Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben so wie von F. v. Stülpnagel, Heinr. Berghaus, Herm. Berghaus u. Aug. Petermann.
[Grundriss von Gotha, ohne Jahr]
Gotha bei Justus Perthes.

• Stielers Hand-Atlas 1853
  Voorkant band
  Het nummer van de druk is fictief. Pas vanaf de 9e druk (1905) wordt dit vermeld. De eerdere nummers zijn ontleend aan Espenhorst en het voorwoord van de 10e druk. Er is dus ook geen precieze grens aan te geven tussen de 2e en de 3e druk. De uitgaven van 1852 en 1853 zijn te zien als 'overgangsuitgaven'.
• Bij de atlas hoort het 'Bericht'
  • Bericht zu Stieler's Hand-Atlas nebst ausführlichen Erklärungen einzelner Karten
  Daarin staat een uitgebreide toelichting bij de kaarten en een bronvermelding.
  • Bij de uitgave van 1853: de 5e druk van het Bericht (juli 1849)
  • Bij de uitgave van 1859: de 7e druk van het Bericht (januari 1857)
• Aan het einde van het 'Bericht' bij de atlas van 1853 zit nog een katern van 4 bladzijden
  • Geographische Werke aus dem Verlag von Justus Perthes in Gotha. Januar 1852
  met een overzicht van de verkrijgbare atlassen en verwante uitgaven. Bij de atlas van 1859 wordt aan het einde van het 'Bericht' op 1 bladzijde alleen nog melding gemaakt van de 'grote' atlassen (Stieler, Berghaus, von Spruner).
• Bij de atlas waren series van extra kaarten leverbaar, die met de atlas mee ingebonden kunnen zijn.
  • Stieler's Karte von Deutschland ...
    25 kaartbladen van Duitsland, Nederland, België en Zwitserland
  • Ergänzungen
    kaarten van Pruisen, 'Duits Oostenrijk', West- en Zuid-Rusland, Beieren, Hannover, Hessen
• De hier beschreven volledige uitgave bevat 83 of 84 kaartbladen. Als selectie daaruit waren verkrijgbaar
  • een 'Mittlere Ausgabe' of 'middenuitgave' met 63 kaartbladen
  • een 'Schul-Ausgabe' of beknopte uitgave met 31 kaartbladen
  De 'Schul-Ausgabe' bevat dus grote kaarten uit de Hand-Atlas. Daarnaast is er de kleinere Stielers Schul-Atlas (3e reeks: 1852-1881) waarvan de kaarten verkleinde versies zijn van die uit de Hand-Atlas.

Band

De atlas was verkrijgbaar in een band van de uitgever (46 × 38 cm) waarin de kaarten ongevouwen zijn ingebonden. Deze band van bruin 'calico' (gedrukt katoen) heeft op de voorkant een vergulde titel met daaromheen gepreegde ornamenten. Vanaf 1857 was ook een band verkrijgbaar waarin de kaarten gevouwen zijn ingebonden. Ook vanaf 1857 staat achterin, aan de binnenkant van de band, de datum waarop de atlas ingebonden is: dag, maand en jaar, meestal linksboven op de bladzijde.

Inhoud

De volledige uitgave van de atlas bevat een titelpagina met daarop de titel, het jaar van uitgave en de inhoudsopgave. Die titelpagina kan aan de binnenkant van de band geplakt zijn, of als een apart blad ingebonden. De atlas bevat bovendien een titelblad (meteen kaartblad Nº 1) met titel, namen van de redacteur Adolf Stieler en de andere auteurs, de plattegrond van Gotha (waar de atlas werd vervaardigd) en de naam van de uitgeverij Justus Perthes.

Daarna komen 4 kaartbladen met een beschrijving van het toen bekende heelal en 5 wereldkaarten: het westelijk en oostelijk halfrond, de 'antipodenkaart', een overzichtskaart van de hele wereld in Mercatorprojectie, en hoogteprofielen van de belangrijkste bergen. Vervolgens bevat de atlas 73 kaarten (vanaf 1856: 74 kaarten). Daarbij ligt de nadruk op Europa met 44 (later: 45) kaartbladen.

Van de meeste Europese landen zijn overzichtskaarten en deelkaarten opgenomen. Na de kaarten van Europa komen 3 overzichtskaarten van Azië, Afrika en Amerika, en 3 kaarten van het Noordpoolgebied, de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee. Tenslotte zijn er kaarten van delen van Azië (7 bladen), Afrika (4), Noord- en Zuid-Amerika (7), Australië (3) en Polynesië (2). Curieus is in de uitgave van 1853 een extra kaartje "Bergketten und Fluss-Systeme in Afrika" met hypothesen over het verloop van de bergketens en rivieren in de binnenlanden van Afrika; de oorsprong van de Nijl zou daar in het Niassameer/Malawimeer liggen.

De nummering van de kaarten is een beetje rommelig, met aan de ene kant 'dubbele' nummers zoals 2.3 en 30.31, en aan de andere kant 'supplementnummers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e enz. Dit komt doordat de oorspronkelijk atlas (in 1823) 50 kaartbladen zou bevatten. Dit aantal is tot en met de uitgave van 1831 geleidelijk met supplementen uitgebreid tot 75. Het principe van deze nummering is tot de 6e druk van de atlas (1875-1881) gehandhaafd.

Bijna alle kaarten zijn in koper gegraveerd en met de hand ingekleurd (randkleur). Alleen het blad 'Midden-Europa, natuurkundig' (Nº 18) is vanaf 1854 uitgevoerd in kleurenlithografie (in vlakkleur). Tot en met 1853 werd voor de kaarten handgeschept papier gebruikt, waarop ook nu nog de kleuren tamelijk fris zijn. Vanaf 1854 werd machinaal vervaardigd papier gebruikt. Dat papier lijkt enigszins getint, en de kleuren zijn minder helder.

Op de meeste kaarten staat het jaar waarin ze zijn uitgegeven, meestal onderaan in het midden, buiten het kaartkader. Vanaf 1857 werden vaak ook de datum (maand en jaar) aangegeven waarop de kaart gegraveerd is. Deze staat meestal rechtsonder op de kaart, buiten het kaartkader, met een code zoals III.VIII. Dat betekent 'maart 1858'; de code bestaat dus uit maand en eindcijfer van het jaar in Romeinse cijfers. Zie voor de details de lijst van kaarten en datering. Een code zoals III.VIII is daar weergegeven als 1858-03.

Op veel kaarten wordt de naam van de tekenaar/cartograaf genoemd, en vaak ook die van de graveur: zie de lijsten van cartografen en graveurs van de uitgaven van 1853 en van 1859. Uit het overzicht van cartografen blijkt dat de meeste kaarten getekend zijn door Friedrich von Stülpnagel en later ook Hermann Berghaus; zelfs Adolf Stieler – overleden in 1836 – heeft er nog een aardig aantal op zijn naam staan. De andere cartografen die op het titelblad van de atlas worden genoemd (Bär, Petermann) hebben een veel bescheidener bijdrage geleverd. De belangrijkste graveurs zijn Alt, Ausfeld, Behrens, Edler, Metzeroth en Poppey.

De schaal van de kaarten is natuurlijk wisselend: zie de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal. Als 'basisschaal' voor de kaarten van Europese landen wordt regelmatig  1:3.700.000  gebruikt. Voor detailkaarten is de schaal daar vaak een veelvoud van, zoals  1:1.850.000  of  1:925.000.  Deze verhouding, die tot in de laatste uitgave van de atlas (1945) voorkomt, is gebaseerd op niet-metrische eenheden die bij het verschijnen van de eerste drukken van de atlas nog in gebruik waren.

Uitgaven

In alle jaren in de periode 1853-1862 is een nieuwe uitgave van de atlas verschenen. Daarbij zijn in de loop van de tijd een aantal kaarten grondig bijgewerkt of helemaal nieuw getekend. De belangrijkste wijzigingen zijn de volgende.

• In 1856 zijn de 4 kaartbladen van Frankrijk (Nº 14a-14d) nieuw getekend in 5 bladen (Nº 14a-14e).
• Andere nieuwe kaarten zijn: het Zonnestelsel (Nº 4), Wereldkaart in Mercator-projectie (Nº 9), Britse Eilanden (Nº 15a), Midden-Europa, natuurkundig (Nº 18), Oostelijk Duitsland (Nº 23), Zuidoost-Duitsland (Nº 25), Hongarije (Nº 35b), de Balkan (Nº 38a-38c), Middellandse Zee (Nº 42a), Palestina (Nº 42b), Brits-Indië (Nº 44b), Oostindische eilanden (Nº 44c).
• De meest recente ontdekkingen zijn ingetekend. Dat is vooral goed te zien op de kaarten van Afrika (Nº 45a-45d)
• Er zijn op de kaarten vaak bergprofielen toegevoegd.
• Er is een geleidelijke overgang van 'geïsoleerde kaarten', met alleen een goed beeld van de betreffende regio, naar kaarten waarbij ook de periferie gedetailleerd wordt weergegeven.

De gewijzigde kaarten van nieuwe uitgaven waren ook los verkrijgbaar.

Vergelijking met de 2e druk

Vergeleken met de 2e druk (uitgave 1847) is de inhoud van de atlas niet substantieel veranderd.

• De kaart van de Adriatische Zee (Nº 33b) is vervallen.
• De kaart van alleen de Verenigde Staten (Nº 46b) is vervangen door een kaart van de Verenigde Staten en Mexico (ook Nº 46b).
• De twee kaarten van Mexico en Midden-Amerika (Nº 47b) en West-Indië (Nº 48) zijn vervangen door één enkele kaart van Midden-Amerika en West-Indië (ook Nº 48).
• Er zijn twee kaarten van Polynesië toegevoegd (Nº 51-52).

Het aantal kaarten is daardoor niet gewijzigd. Zie de vergelijking met de uitgave van 1847 voor alle details.

Stielers Hand-Atlas, 3rd edition (1853-1862)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas

• Title description
  • Title: Stielers Hand-Atlas
    Publisher: Justus Perthes, Gotha
    Year: 1853, 1854, 1855, 1856, 1857, 1858, 1859, 1860, 1861, 1862
  • Title page comprehensive edition (1853):
    Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
    Vollständige Ausgabe. 1853.
    Drei und Achtzig Karten, nebst Bericht über den Atlas und Erläuterungen zu den einzelnen Karten.
    Inhalt ... Translation:
    Stielers Hand Atlas of the entire earth and of the universe
    Comprehensive edition. 1853.
    83 map sheets with notes on the atlas and explanations to the individual maps.
    Contents ...
  • Title sheet 1853 (sheet Nº 1):
    Hand-Atlas über alle Theile der Erde nach dem neuesten Zustande und über das Weltgebäude.
    Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben so wie von F. v. Stülpnagel, H. Berghaus u. J.C. Bär.
    [Grundriss von Gotha, ohne Jahr]
    Gotha bei Justus Perthes. Translation:
    Hand Atlas of the entire earth, according to the most recent information, and of the universe
    Edited by Adolf Stieler, produced by himself and also by F. v. Stülpnagel, H. Berghaus and J.C. Bär.
    [Plan of Gotha, no year]
    Gotha, Justus Perthes
  • Title sheet 1859 (sheet Nº 1):
    Hand-Atlas über alle Theile der Erde nach dem neuesten Zustande und über das Weltgebäude.
    Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben so wie von F. v. Stülpnagel, Heinr. Berghaus, Herm. Berghaus u. Aug. Petermann.
    [Grundriss von Gotha, ohne Jahr]
    Gotha bei Justus Perthes.
  • The edition number is fictitious. It is mentioned for the first time in the 9th edition (1905). Earlier numbers have been derived from Espenhorst and the preface of the 10th edition. There is no strict boundary between the 2nd and 3rd editions. The 1862 and 1863 printings should be considered as 'transitional'.
  • Stielers Hand-Atlas 1853
    Front cover
    Component of the atlas is the 'Bericht'
    • Bericht zu Stieler's Hand-Atlas nebst ausführlichen Erklärungen einzelner Karten
    It contains extensive explanations to the maps and an acknowledgement of sources.
    • In the 1853 printing: the 5th edition of the Bericht (July 1849)
    • In the 1859 printing: the 7th edition of the Bericht (January 1857)
  • At the end of the 'Bericht' in the 1853 atlas is a 4 page section
    • Geographische Werke aus dem Verlag von Justus Perthes in Gotha. Januar 1852
    with an overview of the available atlases and related works. In the Bericht of the 1859 atlas there is only 1 page with information on the comprehensive atlases (Stieler, Berghaus, von Spruner).
  • Several series of additional maps to the atlas were available. They may have been included in the atlas binding.
    • Stieler's Karte von Deutschland ...
      25 map sheets of Germany, Netherlands, Belgium and Switzerland
    • Ergänzungen
      maps of Prussia, 'German Austria', West and South Russia, Bavaria, Hanover, Hesse
  • The comprehensive edition contains 83 or 84 map sheets. Alongside there are versions that contain a selection of the maps
    • the 'Mittlere Ausgabe' or 'Medium edition' with 63 map sheets
    • the 'Schul-Ausgabe' or 'School edition' with 31 map sheets
    So the 'Schul-Ausgabe' contains large maps from the Hand-Atlas. There is also a smaller size Stielers Schul-Atlas (3rd series: 1852-1881) with reduced versions of the maps in the Hand-Atlas.
• Binding
  • The atlas was available in an official publisher's binding (46 × 38 cm) for the unfolded maps. The brown calico cover has a gilt title on front, surrounded by embossed ornaments. From 1857 there was also a binding for the folded maps. Also from 1857 the atlas has an exact binding date (day, month, year) at the inside of the back cover, usually in the upper left corner.
• Contents
  • The comprehensive edition of the atlas contains a separate page with title, year of publication and table of contents. This title page may be pasted on the front or inside cover, or bound as a separate sheet in the atlas. Apart from this title page the atlas also has a title sheet, as map sheet Nº 1, with the title, the names of the editor Adolf Stieler and the co-authors, a plan of Gotha (where the atlas was produced) and the name of the publishing house Justus Perthes.
  • Thereafter are 4 map sheets with a description of the universe as it was known in those days, followed by 5 world maps: western and eastern hemispheres, the 'map of the Antipodes', a general world map in Mercator projection and profiles of the mountains in the world. The main body of the atlas consists of 73 (from 1856: 74) map sheets of the world, with an emphasis on Europe (44, later 45 sheets).
  • There are general and regional maps of most European countries. These are followed by 3 general maps of Asia, Africa and the Americas, and 3 maps of the Arctic region, the Atlantic Ocean and the Mediterranean Basin. Thereafter are regional maps of Asia (7 sheets), Africa (4), North and South America (7), Australia (3) and Polynesia (2). In the 1853 printing is also a curious smaller map entitled "Bergketten und Fluss-Systeme in Afrika" with hypotheses about mountain ranges and rivers in the interior of Africa; the origin of the Nile is located in Lake Nyassa/Malawi.
  • The map numbering is a bit odd, with both 'double numbers' such as 2.3 and 30.31, and 'additional numbers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e etc. This is caused by the fact that the atlas originally (1823) was to contain only 50 map sheets. The atlas was gradually expanded by additional maps, so the first complete 1831 edition already contained 75. The principle of this numbering scheme was maintained until the 6th edition (1875-1881) of the atlas.
  • Almost all maps are copper engraved and hand colored in outline. The only exception is the map 'Central Europe, physical' (Nº 18), produced in color lithography (area color) from 1854 on. Until 1853 the maps were printed on hand-made paper on which the colors are, even today, reasonably fresh. From 1854 an industrial paper was used; it looks a bit tinted and the colors are not quite as bright.
  • Most maps mention their year of publication in the center of the bottom margin. From 1857 the engraving date (month and year) is also given, usually on the right in the bottom margin, in a code such as III.VIII. This means 'March 1858', so the code consists of the month and the last digit of the year in Roman numerals. Details can be found in the list of maps and dates, where the code III.VIII is indicated as 1858-03.
  • On most maps the cartographers/engravers are mentioned: see the lists of cartographers and engravers of the 1853 and 1859 printings. The summary of cartographers indicates that many maps were drawn by Friedrich von Stülpnagel and later on Hermann Berghaus as well; a considerable amount still bear the name of Adolf Stieler, who died in 1836. The other co-authors mentioned on the title sheet (Bär, Petermann) have made only a minor contribution. The most frequently mentioned engravers are Alt, Ausfeld, Behrens, Edler, Metzeroth and Poppey.
  • The maps were drawn at varying scales: see the list of maps, inset maps and scale. The 'basic scale' for most general maps of the European countries is  1:3,700,000.  Scales of regional maps are usually a multiple of this scale such as  1:1,850,000  or  1:925,000.  These unusual scales, applied through the last edition of the atlas (1945), are based on non-metrical units that were common when the first editions of the atlas were published.
• Printings
  • New printings of the atlas were published in every year of the 1853-1862 time period. During these years a number of maps have been thoroughly revised or completely redrawn. These are the main changes.
    • In 1856 the maps of France (Nº 14a-14d) were redrawn in 5 sheets (Nº 14a-14e).
    • Other newly drawn maps: the Solar System (Nº 4), World map in Mercator projection (Nº 9), The British Isles (Nº 15a), Central Europe, physical (Nº 18), Eastern Germany (Nº 23), Southeastern Germany (Nº 25), Hungary (Nº 35b), Balkan Peninsula (Nº 38a-38c), Mediterranean Sea (Nº 42a), Palestine (Nº 42b), India (Nº 44b), East Indian Archipelago (Nº 44c).
    • Recent discoveries were incorporated in the maps; especially obvious from the maps of Africa (Nº 45a-45d).
    • Mountain profiles have often been added to the maps.
    • There is a gradual transition from 'isolated maps' – giving only a good idea of the region itself – to maps that also depict the peripheral areas.
    The modified maps of new printings were also available separately.
• In comparison with the 2nd edition
  • As compared to the 2nd edition (1847 printing) the contents of the atlas have not changed substantially.
    • The map of the Adriatic Sea (Nº 33b) was omitted.
    • The map of the United States only (Nº 46b) has been replaced with a map of the United States and Mexico (also Nº 46b).
    • The two maps of Mexico and Central America (Nº 47b) and the West Indies (Nº 48) were replaced with one single map of the West Indies and Central America (also Nº 48)
    • Two maps of Polynesia (Nº 51-52) have been added.
    So the number of map sheets remains the same. Details can be found in the table of comparison with the 1847 printing.

© M. Witkam, 2008