Stielers Hand-Atlas, 2e druk (1846-1852)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas

Titelgegevens

Titel: Stielers Hand-Atlas
Uitgever: Justus Perthes, Gotha
Jaar: 1846, 1847, 1848, 1849, 1850, 1851, 1852

Titelpagina volledige uitgave (1847): Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
Vollständige Ausgabe. 1847.
83 Karten nebst Bericht über den Atlas und Erläuterungen zu den einzelnen Karten.
Inhalt ... Vertaling:
Stielers Handatlas van de gehele aarde en van het heelal
Volledige uitgave, 1847
83 kaartbladen met notities over de atlas en toelichting bij de afzonderlijke kaarten.
Inhoud ...

Titelpagina beknopte uitgave (1850): Auswahl von 31 Karten aus Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
Schul-Ausgabe.
Gotha, bei Justus Perthes. 1850.
Inhalt ... Vertaling:
Selectie van 31 kaarten uit Stielers Handatlas van de gehele aarde en van het heelal
Schooluitgave
Gotha, Justus Perthes, 1850
Inhoud ...

Titelblad (Nº 1): Hand-Atlas über alle Theile der Erde
nach dem neuesten Zustande
und über das Weltgebäude.
Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben, so wie von
C.G. Reichard, H. Hübbe, F. v. Stülpnagel, H. Berghaus u. I.C. Bär.
[Grundriss von Gotha, 1845]
Gotha bei Justus Perthes. Vertaling:
Handatlas van de gehele aarde, volgens de laatste gegevens, en van het heelal
Onder redactie van Adolf Stieler, vervaardigd door hemzelf en ook door
C.G. Reichard, H. Hübbe, F. v. Stülpnagel, H. Berghaus en I.C. Bär.
[plattegrond van Gotha, 1845]
Gotha, Justus Perthes

• Stielers Hand-Atlas, 1847
  Titelblad (Nº 1)
  Het nummer van de druk is fictief. Pas vanaf de 9e druk (1905) wordt dit vermeld. De eerdere nummers zijn ontleend aan Espenhorst en het voorwoord van de 10e druk
• Bij de atlas hoort het 'Bericht' met als volledige titel
  • Bericht zu Stieler's Hand-Atlas nebst ausführlichen Erklärungen einzelner Karten
  Dat is een boekje, meestal met de kaarten mee ingebonden, waarin een verantwoording wordt gegeven van het bronnenmateriaal. Verder staan er allerlei gegevens in waarvoor op de kaarten zelf geen plaats is: hoogten van bergen, alternatieve namen van plaatsen, woordenlijstjes enz.
  • Bij de uitgave van 1847 van de atlas hoort de 4e druk van het Bericht, gedateerd april 1847.
• Aan het einde van het 'Bericht' zit nog een katern van 8 bladzijden met als titel
  • Bericht über geographische Werke aus dem Verlag von Justus Perthes in Gotha.
  Daarin wordt een uitgebreid overzicht gegeven van de verschillende atlassen, kaarten en andere naslagwerken van de uitgeverij.
• Als serie van extra kaarten bij de 2e druk van de atlas was ook leverbaar
  • Ad. Stieler's Karte von Deutschland, dem Königr. der Niederlande, dem Königr. Belgien und der Schweiz
  in 25 kaartbladen. Deze kaarten kunnen met de atlas mee ingebonden zijn.
• Naast de hier beschreven volledige uitgave met 83 kaartbladen bestaan er ook twee uitgaven met een selectie van de kaarten.
  • een 'middenuitgave' met 63 kaartbladen
  • een beknopte uitgave of 'Schul-Ausgabe' met 31 kaartbladen
• Los daarvan verscheen ook de kleinere schoolatlas Stielers Schul-Atlas (2e reeks: 1832-1851) waarvan de kaarten verkleinde versies zijn van die uit de Handatlas.
• Van de 2e druk is in 1851 een Zweedse uitgave verschenen
  • Stieler's Hand-Atlas öfver alla delar af jorden och verldsbyggnaden
  Daarvan zijn alleen titelpagina en inleiding in het Zweeds; de kaarten zijn dezelfde als in de Duitse uitgave.

Inhoud

Pas vanaf 1848 werd de atlas verkocht met een band van de uitgever. Daarvóór moest de koper de kaarten zelf laten inbinden. De (gebonden) atlas kan een titelpagina bevatten, zoals hierboven beschreven. Daarop staan dan ook het jaartal van uitgave en de inhoudsopgave. Die titelpagina kan aan de buiten- of de binnenkant van de band geplakt zijn, of als een apart blad ingebonden. Verder bevat de atlas ook een titelblad (meteen kaartblad Nº 1) met titel, namen van de redacteur Adolf Stieler en de andere auteurs, de plattegrond van Gotha (waar de atlas werd vervaardigd) en de naam van de uitgeverij Justus Perthes (genoemd naar de grondlegger van het bedrijf).

De eerste 4 'echte' kaartbladen (Nº 2.3, 4, 5a en 5b: de nummering is een beetje onhandig) beschrijven het toen bekende heelal, zoals ook in de titel van de atlas aangekondigd: "und über das Weltgebäude". Daarna komen 5 wereldkaarten (Nº 6-10): het westelijk en oostelijk halfrond, de 'antipodenkaart', een overzichtskaart van de hele wereld in Mercatorprojectie, en hoogteprofielen van de belangrijkste bergen.

De verdere kaarten (Nº 11-50c) zijn vooral topografisch van aard. De nadruk ligt op Europa, en natuurlijk in het bijzonder op Duitsland. Ook van de meeste andere Europese landen – Frankrijk, de Britse Eilanden, Denemarken, Oostenrijk, Nederland en België, Italië, Spanje en Portugal – zijn overzichtskaarten en deelkaarten opgenomen. De wereld buiten Europa was in die tijd alleen nog maar in grote lijnen bekend (in Europa).

De kaarten zijn in koper gegraveerd; de afdrukken zijn bijna allemaal met de hand gekleurd (randkleur). Ondanks de leeftijd van de kaarten zijn de kleuren nu vaak nog heel fris. Op de kaarten staat meestal het jaar waarin ze gemaakt zijn, soms ook het jaar van herziening – ze werden regelmatig bijgewerkt. Zie voor de details de lijst van kaarten en datering. Veel van de kaarten zijn 'geïsoleerde kaarten'. Ze geven alleen een goed beeld van de betreffende regio. De gebieden daarbuiten zijn dan minder gedetailleerd, of soms zelfs heel summier, getekend.

Op veel kaarten wordt de naam van de tekenaar/cartograaf genoemd, en vaak ook die van de graveur: zie de lijst van cartografen en graveurs. Uit het overzicht van cartografen blijkt dat de meeste kaarten getekend zijn door Friedrich von Stülpnagel; ook Adolf Stieler – overleden in 1836 – heeft er nog een aardig aantal op zijn naam staan. De andere cartografen die op het titelblad van de atlas worden genoemd (Reichard, Hübbe, Berghaus en Bär) hebben een veel bescheidener bijdrage geleverd. De belangrijkste graveurs zijn Ausfeld, Edler en Metzeroth.

De schaal van de kaarten is natuurlijk wisselend: zie de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal. Als 'basisschaal' voor de kaarten van Europese landen wordt regelmatig  1:3.700.000  gebruikt. Voor detailkaarten is de schaal daar vaak een veelvoud van, zoals  1:1.850.000  of  1:925.000.  Deze verhouding, die tot in de laatste uitgave van de atlas (1945) voorkomt, is gebaseerd op het volgende. De lengte van 160 'geografische mijlen' in het terrein moest overeenkomen met een lengte van 1 'Parijse voet' op de kaart. Nu is
  1 geografische mijl = 7.420,439 m = 742.043,9 cm
  1 Parijse voet = 32,484 cm
De genoemde verhouding is dus gelijk aan
  160 × 742.043,9 ÷ 32,484 = 3.654.939
en dat was afgerond tot  3.700.000.

De nummering van de kaarten is een beetje rommelig, met aan de ene kant 'dubbele' nummers zoals 2.3 en 30.31, en aan de andere kant 'supplementnummers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e enz. Dit komt doordat de oorspronkelijk atlas (in 1823) 50 kaartbladen zou bevatten. Dit aantal is tot en met de uitgave van 1831 geleidelijk met supplementen uitgebreid. Het principe van deze nummering is tot de 6e druk van de atlas (1875-1881) gehandhaafd.

De volledige atlas met 83 kaartbladen was met een prijs van 13 Thaler nog relatief duur – door een nieuw drukprocedé wel goedkoper dan de 19 Thaler van de 1e druk. Er was daarom ook een 'middenuitgave' leverbaar voor 10 Thaler. Die bevat een selectie van 63 kaartbladen – per kaart dus net zo duur. Om deze middenuitgave te onderscheiden van de volledige atlas, zijn de kaarten genummerd met Romeinse cijfers. Er was ook een beknopte uitgave leverbaar met 31 kaartbladen, voor de prijs van 4½ Thaler; die droeg ook wel de titel 'Schul-Ausgabe' (niet te verwarren met de Schul-Atlas). Zie voor de precieze inhoud het overzicht van de drie uitgaven.

Vergelijking met de 1e druk

Vergeleken met de 1e druk (uitgave 1845) is de inhoud van de atlas niet ingrijpend gewijzigd.

• De kaart in 2 bladen van Scandinavië is vervangen door één kaartblad.
• De staatkundige kaart van Midden-Europa is vervallen.
• Er is een nieuwe kaart van het Aziatische deel van het Ottomaanse Rijk.
• Er is ook een nieuwe kaart van het zuidelijkste deel van Afrika.

De volledige uitgave heeft dus nog steeds 83 kaartbladen. Zie de vergelijking met de uitgave van 1845 voor alle details.

Stielers Hand-Atlas, 2nd edition (1846-1852)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas

• Title description
  • Title: Stielers Hand-Atlas
    Publisher: Justus Perthes, Gotha
    Year: 1846, 1847, 1848, 1849, 1850, 1851, 1852
  • Title page comprehensive edition (1847): Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
    Vollständige Ausgabe. 1847.
    83 Karten nebst nebst Bericht über den Atlas und Erläuterungen zu den einzelnen Karten.
    Inhalt ... Translation:
    Stielers Hand Atlas of the entire earth and of the universe
    Comprehensive edition. 1847.
    83 map sheets with notes on the atlas and explanations to the individual maps.
    Contents ...
  • Title page concise edition (1850): Auswahl von 31 Karten aus Stieler's Hand-Atlas über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude.
    Schul-Ausgabe.
    Gotha, bei Justus Perthes. 1850.
    Inhalt ... Translation:
    Selection of 31 map sheets from Stielers Hand Atlas of the entire earth and of the universe
    School edition.
    Gotha, Justus Perthes. 1850.
    Contents ...
  • Title sheet (Nº 1):
    Hand-Atlas über alle Theile der Erde
    nach dem neuesten Zustande
    und über das Weltgebäude.
    Herausgegeben von Adolf Stieler, bearbeitet von Demselben, so wie von
    C.G. Reichard, H. Hübbe, F. v. Stülpnagel, H. Berghaus u. I.C. Bär.
    [Grundriss von Gotha, 1845]
    Gotha bei Justus Perthes. Translation:
    Hand Atlas of the entire earth, according to the most recent information, and of the universe
    Edited by Adolf Stieler, produced by himself and also by
    C.G. Reichard, H. Hübbe, F. v. Stülpnagel, H. Berghaus and I.C. Bär.
    [Plan of Gotha, 1845]
    Gotha, Justus Perthes
  • Stielers Hand-Atlas, 1847
    Title sheet (Nº 1)
    The edition number is fictitious. It is mentioned for the first time in the 9th edition (1905). Earlier numbers have been derived from Espenhorst and the preface of the 10th edition.
  • Component of the atlas is the 'Bericht':
    • Bericht zu Stieler's Hand-Atlas nebst ausführlichen Erklärungen einzelner Karten
    In this booklet, usually included in the atlas binding, account is given of the source material for the maps. It also contains all kinds of information that wouldn't have fitted on the maps themselves: mountain heights, alternative place names, short vocabularies etc.
    • The 1847 printing of the atlas contains the 4th edition of the Bericht, dated April 1847.
  • At the end of the 'Bericht' is an 8 page section entitled
    • Bericht über geographische Werke aus dem Verlag von Justus Perthes in Gotha.
    This section gives an overview of the atlases, maps and other reference works available from the publishing house.
  • As a series of additional maps to the atlas was available the 25 sheet map of Germany and adjacent countries:
    • Ad. Stieler's Karte von Deutschland, dem Königr. der Niederlande, dem Königr. Belgien und der Schweiz
    These maps may have been included in the atlas binding.
  • Alongside the comprehensive edition with 83 map sheets there are also versions that contain a selection of the maps.
    • Medium edition with 63 sheets
    • Concise edition or 'School edition' with 31 sheets
  • Apart from these editions a smaller size school atlas was published: Stielers Schul-Atlas (2nd series: 1832-1851). It contains reduced versions of the maps in the Hand Atlas.
  • A Swedish version of the atlas was published in 1851
    • Stieler's Hand-Atlas öfver alla delar af jorden och verldsbyggnaden
    Only its title page and introduction are in Swedish; the maps are identical to those in the German version.
• Contents
  • Only form 1848 on, the atlas was sold with a publishers binding. Before that time the buyer had to take care himself of binding the maps. The (bound) atlas may contain a title page as described above, which also gives the year of publication and the table of contents. This title page may be pasted on the front or inside cover, or bound as a separate sheet in the atlas.
  • Apart from this title page the atlas also has a title sheet, as map sheet Nº 1, with the title, the names of the editor Adolf Stieler (more on the German language page) and the co-authors, a plan of Gotha (where the atlas was produced) and the name of the publishing house Justus Perthes (named after its founder).
  • The first 4 'real' map sheets (Nº 2.3, 4, 5a en 5b: the numbering is a bit odd) give a description of the universe as it was known in those days, as promisewd in the atlas title part "und über das Weltgebäude". Thereafter are 5 world maps (Nº 6-10): western and eastern hemispheres, the 'map of the Antipodes', a general world map in Mercator projection and profiles of the mountains in the world.
  • The other maps (Nº 11-50c) are of a more topographical nature. The emphasis is on Europe and especially on Germany of course. There are also general and regional maps of most other European countries: France, the British Isles, Denmark, Austria, Netherlands and Belgium, Italy, Spain and Portugal. The world outside Europe was often only schematically known to Europeans.
  • The maps are copper-plate engravings, hand colored in outline. Despite their age the colors often look very fresh. Most maps have the year of first edition and sometimes also of revision – the maps were updated on a regular basis. Details can be found in the list of maps and dates. Many maps are 'isolated', giving only a good idea of the region itself; areas outside are often drawn in considerably less detail.
  • On most maps the cartographers are mentioned, and usually the engravers as well: see the list of cartographers and engravers. The summary of cartographers indicates that many maps were drawn by Friedrich von Stülpnagel; a considerable amount still bear the name of Adolf Stieler, who died in 1836. The other co-authors mentioned on the title sheet (Reichard, Hübbe, Berghaus and Bär) have made only a minor contribution. The most frequently mentioned engravers are Ausfeld, Edler and Metzeroth.
  • The maps were drawn at varying scales: see the list of maps, inset maps and scale. The 'basic scale' for most general maps of the European countries is  1:3,700,000.  Scales of regional maps are usually a multiple of this scale such as  1:1,850,000  or  1:925,000.  These uncommon scales, applied through the last edition of the atlas (1945), were derived as follows. The length of 160 'geographical miles' in the field should correspond to 1 'Parisian foot'. Considering that
      1 geographical mile = 7,420.439 m = 724,043.9 cm
      1 Parisian foot = 32.484 cm
    this ratio equals
      160 × 742,043.9 ÷ 32.484 = 3,654,939
    which rounds to  3,700,000.
  • The numbering scheme of the maps is a bit untidy, with both 'double numbers' such as 2.3 and 30.31, and 'additional numbers': 13a, 13b, 13c, 13d, 13e etc. This is caused by the fact that the atlas originally (1823) was to contain only 50 map sheets. The atlas was gradually expanded by additional maps, so the first complete 1831 edition already contained 75. The principle of this odd numbering scheme was maintained until the 6th edition (1875-1881) of the atlas.
  • With a price of 13 Thaler the 83 sheet comprehensive edition was relatively expensive – though cheaper than the 19 Thaler for 1st edition thanks to a new printing process. So there was also a medium edition available (at 10 Thaler) that contains a selection of 63 map sheets – the price per map sheet is almost equal. This medium edition was distinguished from the comprehensive edition by the use of Roman numerals for the map sheets. There was a concise edition with only 31 sheets for 4½ Thaler, which was also named the 'Schul-Ausgabe' (school edition); it should not be confused with the actual Schul-Atlas (school atlas). Details can be found in the summary of the three editions.
• In comparison with the 1st edition
  • As compared to the 1st edition (1845 printing) the contents of the atlas have not changed dramatically.
    • The 2 sheet map of Scandinavia has been replaced with 1 sheet.
    • The political map of Central Europe was omitted.
    • A new map of the Asian part of the otoman Empire was added.
    • There is also a new map of the southernmost part of Africa.
    The number of map sheets remains the same at 83. Details can be found in the table of comparison with the 1845 printing.

© M. Witkam, 2007