Hand-Atlas des Himmels und der Erde, 49e druk (1880-1893)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas (1880)
• Plaatjes van de atlas (1886)
• Plaatjes van de atlas (1880 en 1886)
• Tabellen en lijsten bij de atlas
• Vergelijking (plaatjes) met de 45e druk

Titelgegevens

Titel: Hand-Atlas des Himmels und der Erde
Uitgever: Geographisches Institut, Weimar
Jaar: 1880-1893 (49e druk)

Titelpagina (uitgave 1880): Grosser Hand-Atlas des Himmels und der Erde.
Weimar  Geographisches Institut.
[Reliefkarte von Thüringen]
49te Auflage
72 Blatt in Kupferstich, mit Farbendruck und Colorit. 1880.
Bearbeitet von H. Kiepert, C.F. Weiland, C. u. A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch.
Redaction: Arnd. Vertaling:
Grote Handatlas van de Hemel en de Aarde.
Weimar, Geographisches Institut
[Reliefkaart van Thüringen]
49e druk
72 kaartbladen in kopergravure, met kleurendruk en inkleuring. 1880.
Bewerkt door H. Kiepert, C.F. Weiland, C. en A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch.
Redactie: Arnd.

Titelpagina (uitgave 1886): Grosser Hand-Atlas des Himmels und der Erde.
Weimar  Geographisches Institut.
[Reliefkarte von Thüringen]
49te Auflage. Ausgabe für 1886.
72 Blatt in Kupferstich, mit Farbendruck und Colorit.
Bearbeitet von H. Kiepert, C.F. Weiland, C. u. A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch. Vertaling:
Grote Handatlas van de Hemel en de Aarde.
Weimar, Geographisches Institut
[Reliefkaart van Thüringen]
49e druk. Uitgave voor 1886.
72 kaartbladen in kopergravure, met kleurendruk en inkleuring.
Bewerkt door H. Kiepert, C.F. Weiland, C. en A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch.

Titel op de band (uitgave 1880): Grosser Hand-Atlas von Kiepert, Weiland u. A. Red. Arnd.
Herausgegeben vom Geographischen Institut zu Weimar Vertaling:
Grote Handatlas door Kiepert, Weiland en anderen. Redactie: Arnd.
Uitgegeven door het Geographische Institut in Weimar

Titel op de band (uitgave 1886): Kiepert's Grosser Hand-Atlas des Himmels und der Erde Vertaling:
Kiepert's Grote Handatlas van de Hemel en de Aarde

Titel op de rug (uitgave 1880): Grosser Hand-Atlas. Weimar: Geogr. Institut.

In de inhoudsopgave (uitgave 1880): Inhalt zum Grossen Hand-Atlas.

In de inhoudsopgave (uitgave 1886): Inhalts-Verzeichniss zum Grossen Hand-Atlas.

• Hand-Atlas des Himmels und der Erde (1880)
  Voorkant band
  Dit is de laatste druk van de grote Hand-Atlas uit Weimar. De laatste bekende uitgave dateert van 1893. Het Geographische Institut was al enige tijd in verval. De toenmalige eigenaar, Friedrich Helvig Arnd, heeft het in 1882 moeten verkopen. Na enkele pogingen tot een doorstart is het bedrijf uiteindelijk rond 1905 opgeheven.
• Losse kaarten van de atlas zijn nog zeker tot 1901 verschenen in de reeks (Weimarer) Hand- und Reisekarten. Zie ook de 10e jaargang (1901) van de Bibliotheca Geographica, waarin ze genoemd worden met de toevoeging 'Auflage 1901'.
• In 1880 is nog een beknopte uitgave van de atlas verschenen, met 49 van de 70 kaartbladen.
• In de periode 1872-1902 (bij benadering), dus nog na 1893, werden de kaarten uit de Hand-Atlas ook los verkocht in de serie Weimarer Hand- und Reisekarten.
• Het genoemde aantal van 72 kaartbladen is inclusief titelpagina en inhoudsopgave. De atlas bevat dus in totaal 70 kaarten.
• Op de titelpagina wordt beweerd dat de kaarten zijn gedrukt in kopergravure. Maar ongeveer 40 kaarten uit de uitgave van 1880, en bijna alle kaarten uit de uitgave van 1886, zijn toch echt gedrukt in kleurenlithografie.
• Carl Ferdinand Weiland (1782-1847) wordt hier – ruim na zijn overlijden – nog altijd als auteur genoemd. Heinrich Kiepert (1818-1899) was al vanaf 1856 niet meer werkzaam voor het Geographische Institut in Weimar. Van zijn hand verscheen in de periode 1860-1900 Kiepert's Hand-Atlas uitgegeven bij Dietrich Reimer in Berlijn. Deze twee gerenommeerde cartografen worden waarschijnlijk genoemd om de verkoop van de atlas te bevorderen.
• De broers Carl Gräf en Adolf Gräf worden al vanaf de 42e druk als auteurs genoemd. Ze waren betrokken bij zowat de helft van de kaarten van deze atlas. Carl Christian Bruhns was – ook al vanaf de 42e druk – auteur van de astronomische kaarten. Otto Delitsch was supervisor en Friedrich Helvig Arnd tot 1882 hoofdredacteur van de atlas (Arnd was van 1868 tot 1882 eigenaar van het Geographische Institut). Het werk aan de atlas – en de losse kaarten – werd vanaf 1883 overgenomen door Julius Iwan Kettler, die later nog werkzaam is geweest voor Flemming in Glogau.

Band

Mijn exemplaar uit 1880 heeft een bruine linnen band met leren rug en hoeken. De afmetingen van de band zijn  37,5 × 59 cm (B × H).  Op de voorkant van de band staan in vergulde letters de titel 'Grosser Hand-Atlas von Kiepert, Weiland u. A. Red. Arnd' – dus niet de titel 'Hand-Atlas des Himmels und der Erde' – en de naam van de uitgever. Op de rug staat kortweg de titel 'Grosser Hand-Atlas'. De voorkant van de band is verder fraai versierd met een wereldkaart in de vorm van zes punten van een regelmatige negenpuntige ster, ontworpen door Arnd. Meetkundig klopt dat niet precies want de tophoek van de figuur is net iets groter dan 120°.

Inhoud

De atlas bevat titelpagina, inhoudsopgave en 70 bladen met kaarten, de meeste in kleur. De achtergrond van de gegraveerde titel is een reliëfkaart van de regio Thüringen, waarin Weimar ligt. Op de titelpagina staan verder het nummer van de druk, het jaartal en de namen van de auteurs. Ook worden de prijzen genoemd die de atlas heeft gewonnen op tentoonstellingen in 1871, 1872 en 1873. Op het blad met de inhoudsopgave staat een aanzicht van de Aarde vanaf de Maan. De gravures op titelblad en inhoudsopgave zijn in de uitgave van 1880 voorzien van de initialen FHA, vermoedelijk F.H. Arnd. In de uitgave van 1886 ontbreken die initialen.

Aan het begin van de atlas staan 3 kaarten van de noordelijke en zuidelijke sterrenhemel en van het zonnestelsel, gevolgd door 2 wereldkaarten: een kaart van het oostelijk en westelijk halfrond en een wereldkaart in Mercatorprojectie. Daarna komen 3 thematische kaartbladen: twee natuurkundige kaarten en een blad met bergprofielen. Vervolgens zijn er 2 kaarten van Europa, 17 kaarten van Duitsland, 7 van Oostenrijk-Hongarije en 18 kaarten van de overige Europese landen. Tenslotte zijn er 5 kaarten van Azië, 4 van Afrika, 7 van Amerika en 2 van Australië/Oceanië. In de inhoudsopgave is sprake van een – niet bestaande – aparte kaart 24b van Elzas-Lotharingen. Hiervoor wordt verwezen naar kaart nummer 38 (Noordoost-Frankrijk).

Het formaat van de kaarten is uitzonderlijk groot:  70 × 58 cm (B × H).  De schaal van de kaarten is dan ook groter dan in andere Duitse wereldatlassen uit die tijd. De deelkaarten van Duitsland en Oostenrijk hebben bijvoorbeeld vaak een schaal van ongeveer 1:600.000. Van enkele andere Europese landen – Italië, Frankrijk – zijn ook grootschalige deelkaarten gegeven. De details zijn te vinden in het overzicht van kaarten, bijkaarten en schaal.

In de uitgave van 1880 is ongeveer de helft van de kaarten vervaardigd in kleurenlithografie, vaak met vlakkleur. De andere – oudere – kaarten zijn gedrukt in kopergravure en met de hand gekleurd (randkleur). In de uitgave van 1886 zijn bijna alle kaarten kleurenlithografieën. Daarbij is een overgang zichtbaar van vlakkleur naar randkleur met een brede 'bies'. Zie ook de pagina met plaatjes van de kaarten van de twee uitgaven. Op een aantal kaarten is de arcering van het gebergte in bruin uitgevoerd.

In de uitgave van 1880 zijn 64 van de 70 kaarten gedateerd. In dit exemplaar zijn de jaartallen 1878 (9 ×), 1879 (11 ×) en 1880 (44 ×). In de uitgave van 1886 zijn de 40 jaartallen 1882 (1 ×), 1885 (1 ×) en 1886 (38 ×); twee jaartallen zijn onleesbaar. Zie voor de details de lijst van kaarten en datering. Van het jaartal zijn alleen de laatste twee cijfers gegeven. De kleine cijfers staan meestal in de rechter benedenhoek van de kaart.

Vaak wordt de naam van de cartograaf vermeld – in de uitgave van 1880 meer dan in die van 1886. Veel voorkomende namen zijn Adolf Gräf, Carl Gräf en Heinrich Kiepert. De drie astronomische kaarten zijn getekend door Carl Bruhns. In de uitgave van 1880 wordt nog op 55 kaarten de naam van de graveur(s) vermeld. In de uitgave van 1886 zijn die namen bijna allemaal vervallen. Zie voor de details de lijst van cartografen en graveurs.

Uitgaven

Van de 49e druk zijn uitgaven bekend uit de jaren 1880, 1882, 1886 en 1893. Daarna zijn losse kaarten van de atlas nog zeker tot 1901 verschenen in de reeks (Weimarer) Hand- und Reisekarten. Vergeleken met de uitgave van 1880 is de uitgave van 1886 niet uitgebreid bijgewerkt. De kaarten van Afrika zijn wel vrij grondig herzien en de bijkaart van New York is weggelaten. De kleurenschema's zijn anders, met een overgang van vlakkleur naar randkleur. De gravure bij de inhoudsopgave (aanzicht van de Aarde vanaf de Maan) is in kleur uitgevoerd. De naam van Arnd is overal verwijderd.

Vergelijking met de 45e druk

De 45e druk verscheen voor het laatst in 1876, en de 49e druk al vanaf 1880. In de tussenliggende drie jaren verscheen dus elk jaar een nieuwe druk. De kaarten zijn in de 45e en de 49e druk bijna gelijk en de volgorde is niet gewijzigd. Alleen de verkeerskaart van Midden-Europa (Nº 10) is helemaal nieuw. Zie ook de pagina met plaatjes van de kaarten van de 45e en de 49e druk ter vergelijking naast elkaar.

Het meest opmerkelijke verschil is dat in de 49e druk veel kaarten uitgevoerd zijn in kleurenlithografie, met vlakkleur – later randkleur – voor de administratieve indeling en rood voor de spoorwegen. De kaarten zijn daardoor wel kleuriger geworden, maar de kleuren zijn een soms beetje flets. In de 45e druk waren veel kaarten nog gedrukt als kopergravure en met de hand van randkleuring voorzien. De kaarten in de 49e druk lijken daardoor minder scherp.

Hand-Atlas des Himmels und der Erde, 49th edition (1880-1893)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas (1880)
  • Pictures of the atlas (1886)
  • Pictures of the atlas (1880 and 1886)
  • Tables and lists to the atlas
  • Comparison (pictures) with the 45th edition

• Title description
  • Title: Hand-Atlas des Himmels und der Erde
    Publisher: Geographisches Institut, Weimar
    Year: 1880-1893 (49th edition)
  • Title page (1880 printing):
    Grosser Hand-Atlas des Himmels und der Erde.
    Weimar  Geographisches Institut.
    [Reliefkarte von Thüringen]
    49te Auflage
    72 Blatt in Kupferstich, mit Farbendruck und Colorit. 1880.
    Bearbeitet von H. Kiepert, C.F. Weiland, C. u. A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch.
    Redaction: Arnd. Translation:
    Hand Atlas of the Skies and the Earth.
    Weimar, Geographisches Institut.
    [Relief map of Thuringia]
    49th edition
    72 map sheets in copper engraving, with printed color and hand coloring. 1880.
    Edited by H. Kiepert, C.F. Weiland, C. and A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch.
    Editor in chief: Arnd.
  • Title page (1886 printing):
    Grosser Hand-Atlas des Himmels und der Erde.
    Weimar  Geographisches Institut.
    [Reliefkarte von Thüringen]
    49te Auflage. Ausgabe für 1886.
    72 Blatt in Kupferstich, mit Farbendruck und Colorit.
    Bearbeitet von H. Kiepert, C.F. Weiland, C. u. A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch. Translation:
    Comprehensive Hand Atlas of the Skies and the Earth.
    Weimar, Geographisches Institut.
    [Relief map of Thuringia]
    49th edition. 1886 printing.
    72 map sheets in copper engraving, with printed color and hand coloring.
    Edited by H. Kiepert, C.F. Weiland, C. and A. Graef, C. Bruhns, O. Delitsch.
  • Front cover title (1880 printing):
    Grosser Hand-Atlas von Kiepert, Weiland u. A. Red. Arnd.
    Herausgegeben vom Geographischen Institut zu Weimar Translation:
    Comprehensive Hand Atlas by Kiepert, Weiland and others. Editor in chief: Arnd.
    Published by the Geographische Institut in Weimar
  • Front cover title (1886 printing):
    Kiepert's Grosser Hand-Atlas des Himmels und der Erde Translation:
    Kiepert's Comprehensive Hand Atlas of the Skies and the Earth
  • Spine title (1880 printing):
    Grosser Hand-Atlas. Weimar: Geogr. Institut. Translation:
    Comprehensive Hand Atlas by Kiepert, Weiland and others. Editor in chief: Arnd.
    Published by the Geographische Institut in Weimar
  • In table of contents (1880 printing):
    Inhalt zum Grossen Hand-Atlas.
  • In table of contents (1886 printing):
    Inhalts-Verzeichniss zum Grossen Hand-Atlas.
  • Hand-Atlas des Himmels und der Erde (1880)
    Front cover
    This is the last edition of the comprehensive Hand-Atlas from Weimar. The last known printing is from 1893. The Geographische Institut had been in decline for several years. The owner at that time, Friedrich Helvig Arnd, was forced to sell it in 1882. After several relaunches the company was eventually liquidated around 1905.
  • Separate maps of the atlas have been published until 1901 or later, in the series (Weimarer) Hand- und Reisekarten. See also the 10th volume of the Bibliotheca Geographica, where they are cited with the addition 'Auflage 1901'.
  • A concise edition of the atlas was published in 1880. It contains 49 out of the 70 map sheets.
  • In the period 1872-1902 (approximately), therefore even after 1893, the maps from the Hand-Atlas were also sold separately in the series Weimarer Hand- und Reisekarten.
  • The number of 72 map sheets includes title page and table of contents, so the atlas contains 70 maps.
  • On the title pages all maps are claimed to be printed in copper engraving. However, about 40 maps in the 1880 printing, and almost all of them in the 1886 printing, are actually printed in color lithography.
  • In this edition Carl Ferdinand Weiland (1782-1847) is still mentioned as one of the authors – many years after his death. From 1856 Heinrich Kiepert (1818-1899) didn't work for the Geographische Institut in Weimar any more. In the period 1860-1900 he was the author of Kiepert's Hand-Atlas published by Dietrich Reimer in Berlin. These two well known cartographers are presumably mentioned in order to increase sales.
  • Starting in the 42nd edition the brothers Carl Gräf and Adolf Gräf are mentioned as authors. They were involved in drawing about half of the maps. Christian Bruhns was – as in earlier editions – the author of the astronomical maps. Otto Delitsch was the supervisor of the atlas and Friedrich Helvig Arnd the editor in chief until 1882 (from 1868 to 1882 Arnd was the owner of the Geographische Institut). In 1883 the work on the atlas – and the separate maps – was taken over by Julius Iwan Kettler, who in later years has also worked for Flemming in Glogau.
• Binding
  • My copy of the atlas, from 1880, has a brown cotton binding with leather spine and corners. Its dimensions are  37.5 × 59 cm (W × H).  On the front cover is the gilt title 'Grosser Hand-Atlas von Kiepert, Weiland u. A. Red. Arnd' – not the title 'Hand-Atlas des Himmels und der Erde' – and the name of the publisher. On the spine the title is just 'Grosser Hand-Atlas'. The front cover is also nicely decorated with a world map which has the form of six points of a regular nine-pointed star, designed by Arnd. Geometrically the shape is not completely correct: its vertex is a bit wider than 120°.
• Contents
  • The atlas has a title page, a table of contents and 70 map sheets, most of them colored. The background of the engraved title page is a relief map of the Thuringia region, where Weimar is situated. The title page mentions the edition number, the year and the names of the authors. Also mentioned are the awards that the atlas has won at expositions in 1871, 1872 and 1873. The table of contents page has an engraving of a view of the Earth from the Moon. In the 1880 printing of the atlas the engravings on title page and table of contents bear the initials FHA, presumably F.H. Arnd. In the 1886 printing these initials have been omitted.
  • The first 3 maps depict the northern and southern skies and the solar system. Then there are 2 world maps: the hemispheres and a world map in Mercator's projection. They are followed by 3 thematic maps: two physical ones and a sheet of mountain profiles. Next are 2 maps of Europe, 17 maps of Germany, 7 of Austria-Hungary and 18 maps of the other European countries. In the end are 5 maps of Asia, 4 of Africa, 7 of the Americas and 2 of Australia/Oceania. The table of contents calls for a – nonexistent – separate map 24b of Alsace-Lorraine. It eventually refers to map number 38 (Northeast France).
  • The size of the map sheets is exceptional:  70 × 58 cm (W × H).  Therefore the scale of the maps is larger than in other contemporary German world atlases. The regional maps of Germany and Austria often have a scale of about 1:600,000. Some other European countries – Italy, France – also have large scale regional maps. Details can be found in the list of maps, inset maps and scale.
  • About half of the maps in the 1880 printing of the atlas have been produced in color lithography, often with area coloring. The other – older – maps are hand colored copper engravings with outline coloring. In the 1886 printing almost all map are color lithographs. A transition can be noticed from area coloring to outline coloring with edgings. See also the page with pictures of the maps of both editions. Several maps have mountain hachuring in brown.
  • In the 1880 printing 64 out of 70 maps are dated. In this copy the years are 1878 (9 ×), 1879 (11 ×) and 1880 (44 ×). The 1886 printing has the years 1882 (1 ×), 1885 (1 ×) en 1886 (38 ×); two years are indecipherable. Details can be found in the list of maps and date. The year is printed in tiny figures, usually in the lower right corner of the map.
  • Often the name of the cartographer is given, frequently Adolf Gräf, Carl Gräf and Heinrich Kiepert. The three astronomical maps were drawn by Carl Bruhns. In the 1880 printing the name of the engraver(s) is mentioned on 55 maps. In the 1886 printing most of these names were omitted. Details can be found in the list of cartographers and engravers.
• Printings
  • Printings of the 49th edition are known from the years 1880, 1882, 1886 and 1893. Separate maps of the atlas have been published until 1901 or later, in the series (Weimarer) Hand- und Reisekarten. The 1886 printing, as compared to the 1880 printing, has not been thoroughly reworked. The Africa maps have been revised substantially and the inset map of New Yaork was omitted. The color schemes are different, with a transition from area color to outline color. The engraving on the table of contents page is in color. The name of Arnd has been removed completely.
• In comparison with the 45th edition
  • The last printing of the 45th edition was published in 1876 and the 49th edition already in 1880. Therefore a new edition must have been published in all the years in between. The maps of the 45th and 49th editions are almost identical and their order hasn't changed. Only the traffic map of Central Europe (No. 10) is completely new. See also the page with pictures of the maps in the 49th and 45th editions side by side for comparison purposes.
  • The most notable difference is that many maps in the 49th edition are color lithographs, with area coloring – later outline color – for the administrative subdivisions and red for railroads. The maps have a more colorful look, but the colors are sometimes a bit faint. In the 45th edition the majority of the maps were still printed as copper engraving and hand colored in outline. The maps in the 49th edition therefore look less sharp.

© M. Witkam, 2010