Hand-Atlas der Erde und des Himmels, 42e druk (1856-1869)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas (1860)
• Plaatjes van de atlas (1869)
• Plaatjes van de atlas (1860 en 1869)
• Tabellen en lijsten bij de atlas
• Vergelijking (plaatjes) met de '41e druk'

Titelgegevens

Titel: Hand-Atlas der Erde und des Himmels
Uitgever: Geographisches Institut, Weimar
Jaar: 1856-1869 (42e druk)

Titelpagina (uitgave 1860): Hand-Atlas der Erde und des Himmels.
In siebzig Blättern.
Zweiundvierzigste Auflage.
Bearbeitet von Dr. H. Kiepert, C. Gräf, A. Gräf und Dr. C. Bruhns.
Weimar, Geographisches Institut. Vertaling:
Handatlas van de Aarde en de Hemel.
In 70 kaartbladen.
42e druk
Bewerkt door Dr. H. Kiepert, C. Gräf, A. Gräf en Dr. C. Bruhns.
Geographisches Institut, Weimar

• Vanaf deze 42e druk van de atlas wordt het nummer de druk expliciet genoemd. In het overzicht staat een reconstructie van de nummers van de eerdere drukken, ontleend aan Espenhorst.
• De 42e druk is de eerste waarin als auteurs de gebroeders Carl en Adolf Gräf worden genoemd. Carl Christian Bruhns was auteur van de astronomische kaarten in de atlas. Heinrich Kiepert wordt nog wel als auteur genoemd, maar hij werkte al vanaf 1856 voor de uitgeverij Dietrich Reimer in Berlijn. Daar verscheen van zijn hand onder andere Kiepert's Hand-Atlas (1860-1900).
• De atlas verscheen in afleveringen: de eerste kaartbladen in 1856 en de laatste in 1861. Exemplaren uit de jaren 1857-1860 werden aangevuld met kaarten uit de '41e druk'. Het genoemde jaar van uitgave van mijn exemplaar (1860) is dat van de nieuwste kaarten in de atlas; zie ook de lijst van kaarten en datering.
• Naast deze volledige uitgave verscheen ook een beknopte uitgave met 50 van de 70 kaartbladen.
• Bij de atlas is rond 1858 ook een handboek verschenen:
  • Professor Scharff's Erläuterungen zum Hand-Atlas des Geographischen Instituts in Weimar

Band

Hand-Atlas der Erde und des Himmels (1860)
Titelpagina

In mijn exemplaar (1860) zijn de kaarten ongevouwen ingebonden. De band heeft daardoor het reuzenformaat van  72 × 59 cm (B × H).  De naam 'tafelatlas' zou daarbij passender geweest zijn.

Inhoud

De atlas bevat titelpagina, inhoudsopgave en 70 bladen met kaarten, de meeste in kleur. Op de titelpagina staat geen jaartal. Het genoemde jaar van uitgave (1860) is dat van de nieuwste kaarten in de atlas; zie ook de lijst van kaarten en datering.

In de uitgave uit 1860 staan aan het begin van de atlas 2 wereldkaarten: een kaart van het oostelijk en westelijk halfrond en een wereldkaart in Mercatorprojectie. Daarna komen 3 thematische kaartbladen: twee natuurkundige kaarten en een blad met bergprofielen. Vervolgens zijn er 2 kaarten van Europa, 23 kaarten van Oostenrijk en Duitsland en 19 kaarten van de overige Europese landen. Daarna komen 5 kaarten van Azië, 4 van Afrika, 7 van Amerika en 2 van Australië/Oceanië. De laatste 3 kaarten zijn van de noordelijke en zuidelijke sterrenhemel en van het zonnestelsel, wat de titel 'Hand-Atlas der Erde und des Himmels' ook aangeeft. In latere uitgaven – na de Oostenrijks-Pruisische Oorlog van 1866 – zijn de kaarten van Duitsland en Oostenrijk anders geordend.

Het formaat van de kaarten is uitzonderlijk groot:  70 × 57 cm (B × H).  De schaal van de kaarten is dan ook groter dan in andere Duitse wereldatlassen uit die tijd. De deelkaarten van Oostenrijk en Duitsland hebben bijvoorbeeld vaak een schaal van ongeveer 1:600.000. Van enkele andere Europese landen – Italië, Frankrijk – zijn ook grootschalige deelkaarten gegeven. De details zijn te vinden in het overzicht van kaarten, bijkaarten en schaal.

De meeste kaarten zijn vervaardigd in kopergravure – enkele in lithografie – en met de hand gekleurd (randkleur). Op meer dan de helft van de kaarten staat een jaartal. Bijna altijd wordt de naam van de cartograaf vermeld, meestal Adolf Gräf, Carl Gräf of Heinrich Kiepert. De drie astronomische kaarten zijn getekend door Carl Bruhns. Op veel kaarten wordt ook de naam van de graveur(s) vermeld. Zie voor de details de lijst van cartografen en graveurs.

Uitgaven

De 42e druk was officieel pas in 1861 voltooid. In de jaren 1856-1860 verschenen 'gemengde' uitgaven, waarin ook kaarten uit de vorige druk kunnen voorkomen. Verder verschenen er in bijna alle jaren tot en met 1869 herziene uitgaven van de 42e druk, waarop bijvoorbeeld de Italiaanse eenwording is verwerkt. Zie ook de pagina met plaatjes van de kaarten van de uitgaven van 1860 en 1869 ter vergelijking naast elkaar. De kaarten van Midden-Europa hebben in latere uitgaven – na de Oostenrijks-Pruisische Oorlog van 1866 – een andere volgorde; daarbij komt Duitsland vóór Oostenrijk.

Vergelijking met de '41e druk'

De belangrijkste nieuwe kaartbladen in de 42e druk zijn de thematische kaarten, de kaarten van de bergen en rivieren en van de spoorwegen in Duitsland, en de deelkaarten van Frankrijk, Azië en Afrika. Verder zijn veel kaarten grondig herzien of helemaal opnieuw getekend. Opvallend daarbij is de overgang naar 'geïsoleerde' kaarten. Die geven alleen een goed beeld van de betreffende regio, en de gebieden daarbuiten zijn minder gedetailleerd, of soms zelfs heel summier, getekend.

Het aantal kaartbladen (70) is hetzelfde als in de vorige druk, dus er zijn ook kaarten vervallen. Dat zijn onder andere de kaarten van Schotland en Ierland, enkele deelkaarten van Azië en veel van de – soms bijna lege – deelkaarten van Afrika. Zie voor de details de betreffende tabellen

• vergelijking van de 42e druk met de '41e druk'
• vergelijking van de '41e druk' met de 42e druk

en de aparte pagina met plaatjes van de kaarten van beide atlassen ter vergelijking naast elkaar.

Hand-Atlas der Erde und des Himmels, 42nd edition (1856-1869)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas (1860)
  • Pictures of the atlas (1869)
  • Pictures of the atlas (1860 and 1869)
  • Tables and lists to the atlas
  • Comparison (pictures) with the '41st edition'

• Title description
  • Title: Hand-Atlas der Erde und des Himmels
    Publisher: Geographisches Institut, Weimar
    Year: 1856-1869 (42nd edition)
  • Title page (1860 edition):
    Hand-Atlas der Erde und des Himmels.
    In siebzig Blättern.
    Zweiundvierzigste Auflage.
    Bearbeitet von Dr. H. Kiepert, C. Gräf, A. Gräf und Dr. C. Bruhns.
    Weimar, Geographisches Institut. Translation:
    Hand Atlas of the Earth and the Skies.
    In 70 map sheets.
    Edited by Dr. H. Kiepert, C. Gräf, A. Gräf and Dr. C. Bruhns.
    Weimar, Geographisches Institut.
  • Beginning with this 42nd edition of the atlas the edition number is explicitly mentioned. In the overview a reconstruction can be found of the numbers of the earlier editions, as derived from Espenhorst.
  • The 42nd edition is the first one in which the brothers Carl and Adolf Gräf are mentioned as the authors. Carl Christian Bruhns was the author of the astronomical maps in the atlas. Heinrich Kiepert is still mentioned as an author, but from 1856 he has been working for the Dietrich Reimer publishing company in Berlin. One of his publications for that company was Kiepert's Hand-Atlas (1860-1900).
  • The atlas was published in installments: the first map sheets appeared in 1856 and the last ones in 1861. Copies from the years 1857-1860 were supplemented with maps from the '41st edition'. The year of publication of my copy (1860) is the year of the newest maps in the atlas; see also the list of maps and date.
  • Apart from this complete edition there was also a concise edition with 50 out of the 70 map sheets.
  • Around 1858 a handbook to the atlas was published
    • Professor Scharff's Erläuterungen zum Hand-Atlas des Geographischen Instituts in Weimar
• Binding
  Hand-Atlas der Erde und des Himmels (1860)
  Title page
  • The maps of my copy of the atlas (1860) are unfolded, so the binding has a giant size of  72 × 59 cm (W × H).  The name 'Table Atlas' would have been more appropriate.
• Contents
  • The atlas has a title page, a table of contents and 70 map sheets, most of them colored. No year is mentioned on the title page. The publication year given here (1860) is the year of the most recent maps of the atlas; see also the list of maps and date.
  • In the 1860 printing of the atlas, the first 2 maps are world maps: the hemispheres and a world map in Mercator's projection. They are followed by 3 thematic maps: two physical ones and a sheet of mountain profiles. Next are 2 maps of Europe, 23 maps of Austria and Germany and 19 maps of the other European countries, 5 maps of Asia, 4 of Africa, another 7 of the Americas and 2 of Australia/Oceania. The last 3 maps depict the northern and southern skies and the solar system, thereby justifying the title 'Hand-Atlas der Erde und des Himmels' (Hand Atlas of the Earth and the Skies). In later printings – after the Austro-Prussian War in 1866 – the order of the maps of Germany and Austria is different.
  • The size of the map sheets is exceptional:  70 × 57 cm (W × H).  Therefore the scale of the maps larger than in other contemporary German world atlases. The regional maps of Austria and Germany often have a scale of about 1:600,000. Some other European countries – Italy, France – also have large scale regional maps. Details can be found in the list of maps, inset maps and scale.
  • Most maps have been produced in copper engraving – only a few in lithography – and are hand colored in outline. On most maps a year is mentioned. The name of the cartographer is given on almost all maps, usually Adolf Gräf, Carl Gräf or Heinrich Kiepert. The three astronomical maps were drawn by Carl Bruhns. The name of the engraver(s) is mentioned on most maps. Details can be found in the list of cartographers and engravers.
• Printings
  • The 42 edition was only completed in 1861. In the years 1856-1860 'mixed' versions were published that may also contain maps from the previous edition. In almost all of the years 1862-1869 revised printings of the 42nd edition were published, in which for example the Italian unification has been incorporated. See also the page with pictures of the maps of the 1860 and 1869 printings side by side for comparison purposes. In later printings – after the Austro-Prussian War in 1866 – the maps of Central Europe have a different order, where Germany precedes Austria.
• In comparison with the '41st edition'
  • The principal new map sheets in the 42nd edition are the thematic maps, the mountain and railroad maps of Germany, and the regional maps of France, Asia and Africa. Also many maps have been thoroughly revised or newly drawn. Most striking difference in these newly drawn maps is the transition to 'isolated' maps, which give only a good idea of the depicted region itself – areas outside are often drawn in considerably less detail.
  • The number of map sheets (70) is the same as in the previous edition, so some maps have been omitted. Among these are the maps of Scotland and Ireland, several regional maps of Asia and all of the regional maps of Africa – some of them almost empty. Details can be found in the tables
    • 42nd edition as opposed to '41st edition'
    • '41st edition' as opposed to 42nd edition
    and on the separate page with pictures of the maps of both atlases side by side for comparison purposes.

© M. Witkam, 2011
(rev. 2015-11-06)