Stielers Hand-Atlas, 7e druk (1882-1889)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas
• 'Bericht' bij de atlas
• Vergelijking (plaatjes) met de 6e druk

en ook

• Plaatjes van de uitgave 1882 van de atlas
• Plaatjes van de uitgave 1885 van de atlas

Titelgegevens

Titel: Stielers Hand-Atlas
Uitgever: Justus Perthes, Gotha
Jaar: 1882, 1883, 1884, 1885, 1887, 1887, 1888, 1889

Titelblad = kaartblad Nº 1 (volledige uitgave 1882): Adolf Stieler's Hand Atlas
über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude
in 95 Karten
Gotha  Justus Perthes Vertaling:
Adolf Stielers Handatlas
van de gehele aarde en van het heelal
in 95 kaartbladen
Gotha  Justus Perthes

Titelpagina (beknopte uitgave 1884): Stieler's Hand-Atlas.
Ausgabe in 33 Karten.
Inhalt ...
Gotha: Justus Perthes. Vertaling:
Stielers Handatlas.
Uitgave in 31 kaartbladen.
Inhoud ...
Gotha: Justus Perthes

• Stielers Hand-Atlas, 1882
  Titelblad (volledige uitgave, blad 1)   XL
  Op het titelblad van de atlas wordt geen jaar vermeld. Op de kaarten staat wel bijna altijd het jaar. Een 'uitgave 1882' van de atlas betekent dat 1882 het laatste jaar is dat op een kaart voorkomt.
• Het nummer van de druk is fictief. Pas vanaf de 9e druk (1905) wordt dit expliciet genoemd. De eerdere nummers zijn ontleend aan Espenhorst en het voorwoord van de 10e druk. Er is ook geen precieze grens aan te geven tussen de 6e en de 7e druk. De uitgaven 1879-1881 zijn te zien als 'overgangsuitgaven'.
• Bij de atlas hoort het Bericht met toelichting bij de kaarten en bronvermelding.
  • Vorbemerkungen, 1882 (Duitse uitgave)
  • Explications préliminaires, 1885 (Franse uitgave)
• De hier beschreven volledige uitgave bevat 95 kaartbladen (het titelblad is kaartblad 1). Als selectie daaruit waren verkrijgbaar
  • een 'Mittlere Ausgabe' of 'middenuitgave' met 60 kaartbladen
  • een 'Auswahl-Ausgabe' of beknopte uitgave met 33 kaartbladen
  De 'Auswahl-Ausgabe', ook wel 'Schul-Ausgabe' genoemd, bevat dus grootformaat kaarten uit de Hand-Atlas. Daarnaast is er de kleinere Stielers Schul-Atlas (4e reeks: 1882-1914) waarvan de kaarten vaak verkleinde versies zijn van die uit de Hand-Atlas.
• Bij de atlas waren series van extra kaarten leverbaar, die met de atlas mee ingebonden kunnen zijn.
  • Mayr's Alpenkarte (1875-1889)
  • 8 kaartbladen van de Zwitserse en Oostenrijkse Alpen, bewerkt door Hermann Berghaus
    • afgeleid van:
      Mayr's Atlas der Alpenländer (1863-1889)
      11 kaartbladen van de Alpen, Noord- en Midden-Italië
  • Petermann's Specialkarte von Australien (1875)
  • 9 kaartbladen van Australië
  • Petermann's Mittelmeer-Karte (1880-1890)
  • 8 kaartbladen van het Middellandse Zeegebied
    hier ingebonden bij de uitgave 1885
• Van de 7e druk is ook een Franse uitgave verschenen (zie de plaatjes bij de uitgave 1885). Daarin is het 'Bericht' in het Frans geschreven. Titelpagina, inhoudsopgave en kaarten zijn gelijk aan die in de Duitse uitgave.

Band

Dit exemplaar van de volledige uitgave uit 1882, met ongevouwen kaarten, heeft een band  (49 × 40 cm, B × H)  van rood linnen met een leren rug. Op de voorkant staat de titel 'Stieler's Handatlas'. Het exemplaar van de volledige uitgave uit 1885, met gevouwen kaarten, heeft een band  (27 × 39 cm, B × H)  van zwart 'calico' (gedrukt katoen) met leer op rug en hoeken. Ook hier staat de titel op de voorkant. Op de rug staat de titel 'Stielers's Hand-Atlas' en onderaan 'Gotha Justus Perthes'. In beide exemplaren is het 'Bericht' mee ingebonden.

De beknopte uitgave (1884) heeft een band  (26 × 39 cm, B × H)  van donkergroen 'calico' met op de voorkant gepreegde ornamenten en de titel 'Stieler's Hand-Atlas'. Er staat dus geen aanduiding op van het veel kleinere aantal kaarten dan in de volledige uitgave.

Inhoud

De volledige uitgave van de atlas begint met het door Hermann Berghaus ontworpen gegraveerd titelblad – meteen kaartblad Nº 1 – waarop Adolf Stieler, uitgeverij Justus Perthes en het aantal kaarten worden vermeld. Het geheel wordt geïllustreerd met in het midden een wereldkaart in de vorm van een vijfpuntige ster en langs de versierde randen acht wereldkaartjes in verschillende kaartprojecties. Daarna komen een pagina met de inhoudsopgave, waarop alle kaarten en bijkaarten worden genoemd, en het 'Bericht'.

Het kaartendeel begint met 4 kaartbladen met een beschrijving van het toen bekende heelal en 4 wereldkaarten: kaarten met lucht- en zeestromen en verbindingen over land en op zee, een kaart met hoogten en dieptes en een kaart met de verdeling van land en water op aarde. Vervolgens zijn er 86 kaartbladen: de Poolgebieden (2 bladen), Atlantische Oceaan en Middellandse Zee (3), Europa (43), Azië (10), Afrika (5), Australië (3), Oceanië (2) en Amerika (18). In totaal zijn er dus 94 kaartbladen. Het in op het titelblad vermelde totaal van 95 kaarten is inclusief dat titelblad zelf.

De serie van 43 kaarten van Europa bestaat uit een overzichtskaart met de staatkundige indeling en verder overzichtskaarten en deelkaarten van Midden-Europa (14 kaartbladen), Zuid- en West-Europa (14) en Noord- en Oost-Europa (14). Bij de 18 kaarten van Amerika zijn er twee series kaarten van de Verenigde Staten; de ene serie (4 kaartbladen) geeft ook Midden-Amerika en West-Indië weer, de andere (6) geeft in meer detail alleen de Verenigde Staten zelf. Details zijn te vinden in de inhoudsopgave.

De beknopte uitgave heeft één pagina met titel en inhoudsopgave, waarop alleen de namen van de hoofdkaarten worden genoemd. De nummers daarvan zijn dezelfde als die in de volledige uitgave. Er is geen 'Bericht'.

In de beknopte uitgave, met 33 van de 94 kaartbladen, zijn alleen die kaarten opgenomen die nodig zijn om een volledige wereldatlas samen te stellen. Dat betekent dat vrijwel uitsluitend overzichtskaarten zijn opgenomen, en dat de meeste deelkaarten – niet die van Duitsland en Oostenrijk – zijn vervallen. Zie voor de details de inhoudsopgave.

De meeste kaarten zijn in koper gegraveerd en met de hand ingekleurd (randkleur, de zeeën soms in vlakkleur). Maar de kaartbladen van de sterrenhemel (Nº 2 en 3), de Maan (Nº 5), hoogten en dieptes (Nº 8), verdeling van land en water (Nº 9), het Zuidpoolgebied (Nº 11) en Midden-Europa, natuurkundig (Nº 16) zijn uitgevoerd in kleurenlithografie (vaak in vlakkleur).

Op bijna alle kaarten staat het jaar waarin ze voor het laatst zijn herzien, links onderaan buiten het kaartkader. Vaak is ook de datum (maand en jaar) aangegeven waarop de kaart gegraveerd is. Deze staat meestal rechtsonder op de kaart, buiten het kaartkader, met een code zoals VI.I voor 'juni 1881'. De code bestaat dus uit maand en eindcijfer van het jaar in Romeinse cijfers. Zie voor de details de lijst van kaarten en datering. De code VI.I bijvoorbeeld is daar numeriek weergegeven in de vorm 1881-06, wat het sorteren zinvol maakt.

Op veel kaarten wordt de naam van de tekenaar/cartograaf genoemd, en vaak ook die van de graveur: zie de lijst van cartografen en graveurs. Uit het overzicht van cartografen blijkt dat de meeste kaarten getekend zijn door August Petermann, Hermann Habenicht, Carl Vogel en Hermann Berghaus. Ook Adolf Stieler – overleden in 1836 – wordt nog één keer vermeld. De meest genoemde graveurs zijn Eberhardt, Kühn, Weiler, Jungmann en Kramer.

De schaal van de kaarten is natuurlijk wisselend: zie de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal. Als 'basisschaal' voor de kaarten van Europese landen wordt regelmatig  1:3.700.000  gebruikt. Voor detailkaarten is de schaal daar vaak een veelvoud van, zoals  1:1.850.000  of  1:925.000.  Deze verhouding, die tot in de laatste uitgave van de atlas (1945) voorkomt, is gebaseerd op niet-metrische eenheden die bij het verschijnen van de eerste drukken van de atlas nog in gebruik waren.

Uitgaven

In de periode 1882-1889 is elk jaar een nieuwe uitgave van de atlas verschenen. De kaarten zijn zo nodig bijgewerkt, wat onder andere te zien is op de kaarten van het Verre Oosten (Nº 66-67), Afrika (Nº 68-72) en Zuid-Amerika (Nº 89-95). Sommige kaarten zijn kleuriger geworden, meestal doordat de zee is ingekleurd – soms met verschillende tinten blauw voor verschillende dieptes. Op de pagina met plaatjes zijn van die kaarten de versies uit 1882 en 1885 gegeven.

Vergelijking met de 6e druk

Bij vergelijking van de uitgave van 1882 (7e druk) met die van 1875 (6e druk) zijn een aantal verschillen te constateren. Het aantal kaarten is toegenomen van 89 tot 94. Dat is vooral te danken aan de nieuwe kaart van Zuid-Amerika in 6 bladen – in de 6e druk waren dat 2 bladen. Verder zijn er kaarten vervallen en meestal vervangen door nieuwe, zoals in de onderstaande tabel aangegeven.

De atlas is dus grondig herzien en enigszins uitgebreid. Details zijn te vinden in de vergelijkende tabel. Er is ook een pagina met plaatjes van beide uitgaven ter vergelijking naast elkaar.

Stielers Hand-Atlas, 7th edition (1882-1889)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas
  • 'Bericht' to the atlas
  • Comparison (pictures) with the 6th edition
• and also
  • Pictures of the 1882 printing of the atlas
  • Pictures of the 1885 printing of the atlas

• Title description
  • Title: Stielers Hand-Atlas
    Publisher: Justus Perthes, Gotha
    Year: 1882, 1883, 1884, 1885, 1887, 1887, 1888, 1889
  • Title sheet = map sheet Nº 1 (comprehensive edition 1882): Adolf Stieler's Hand Atlas
    über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude
    in 95 Karten
    Gotha  Justus Perthes Translation:
    Adolf Stieler's Hand Atlas
    of the entire earth and of the universe
    in 95 map sheets
    Gotha  Justus Perthes
  • Title page (concise edition 1884): Stieler's Hand-Atlas.
    Ausgabe in 33 Karten.
    Inhalt ...
    Gotha: Justus Perthes. Translation:
    Stieler's Hand Atlas.
    Edition in 33 maps.
    Contents ...
    Gotha: Justus Perthes.
  • Stielers Hand-Atlas, 1882
    Title sheet (comprehensive edition, sheet 1)   XL
    No year is mentioned on the title sheet of the atlas. On most maps a year is mentioned though. An '1882 printing' means that 1882 is the latest year given on a map.
  • The edition number is fictitious. It is mentioned for the first time in the 9th edition (1905). Earlier numbers have been derived from Espenhorst and the preface of the 10th edition. No strict boundary between the 4th and 5th editions can be given. The 1874 and 1875 printings can be considered as 'transitional'.
  • Component of the atlas is the Bericht containing explanations to the maps and an acknowledgement of sources.
    • Vorbemerkungen, 1882 (German version)
    • Explications préliminaires, 1885 (French version)
  • The comprehensive edition contains 95 map sheets (the title sheet is number 1). Alongside there are versions that contain a selection of the maps
    • the 'Mittlere Ausgabe' or 'Medium edition' with 60 map sheets
    • the 'Auswahl-Ausgabe' or concise edition with 33 map sheets
    So the 'Auswahl-Ausgabe', also named 'Schul-Ausgabe' or school edition, contains large size maps from the Hand-Atlas. There is also a smaller size Stielers Schul-Atlas (4th series: 1882-1914) with reduced versions of the maps in the Hand-Atlas.
  • Several series of additional maps to the atlas were available. They may have been included in the atlas binding.
    • Mayr's Alpenkarte (1875-1889)
    • 8 map sheets of the Swiss and Austrian Alps, revised by Hermann Berghaus
      • derived from:
        Mayr's Atlas der Alpenländer (1863-1889)
        11 map sheets of the Alps, North and Central Italy
    • Petermann's Specialkarte von Australien (1875)
    • 9 map sheets of Australia
    • Petermann's Mittelmeer-Karte (1880-1890)
    • 8 map sheets of the Mediterranean Basin
      here bound in with the 1885 printing
  • There is also a French version of the 7th edition (see the prictures of the 1885 printing). It has the 'Bericht' translated in French. Title page, table of contents and maps are identical to those in the German version.
• Binding
  • This copy of the comprehensive edition from 1882, with unfolded maps, has a red cloth binding  (49 × 40 cm, W × H)  with a leather spine. On the front cover is the title 'Stieler's Handatlas'. The copy of the comprehensive edition from 1885, with folded maps, has a black calico binding  (27 × 39 cm, W × H) with leather spine and corners, and also the title on the front cover. On the spine is the title 'Stielers's Hand-Atlas' and in the lower end 'Gotha Justus Perthes'. Both copies have the 'Bericht' bound in.
  • The concise edition (1884) has a dark green calico binding  (26 × 39 cm, W × H)  with embossed ornaments on the front cover and the title 'Stieler's Hand-Atlas'. There is no indication of the considerably lower number of maps.
• Contents
  • The comprehensive edition of the atlas begins with a title sheet designed by Hermann Berghaus – maps sheet Nº 1 – on which Adolf Stieler, the publishing house Justus Perthes and the number of map sheets are mentioned. It is illustrated with a world map in the form of an five-pointed star and, alongside the ornamental frame, eight tiny world maps demonstrating several map projections. Thereafter are a page with the table of contents, mentioning all the maps and inset maps, and the 'Bericht'.
  • The first 4 maps of the map section give a description of the universe as it was known in those days. They are followed by 4 world maps: two maps with marine and atmospheric currents and communications over land and sea, a map with elevations and depths and a map of land and water distribution on earth. Next are 86 map sheets: Polar regions (2 sheets), Atlantic Ocean and Mediterranean Sea (3), Europe (43), Asia (10), Africa (5), Australia (3), Oceania (2) and the Americas (18). This makes for 94 maps sheets in all. The number of 95 sheets mentioned on the title sheet includes the title itself.
  • The 43 maps of Europe consist of one general map (political division) followed by general and regional maps of Central Europe (14 map sheets), Southern and Western Europe (14) and Northern and Eastern Europe (14). Among the 18 maps of the Americas there are two series of maps of the United States. The maps of the first series (4 sheets) also depict Central America and the West Indies, the other series (6) focuses on the United States. Details can be found in the table of contents.
  • The concise edition contains one page for title and table of contents, where only the main maps are mentioned. Their numbers are the same as in the comprehensive edition, which gives a curious sequence of maps numbers 6, 7, 8, 10, 15, 16, 19 etc. There is no 'Bericht'.
  • In the concise edition, with only 33 of the 94 map sheets, only those maps are included that are needed to compose a complete world atlas. This means that most regional maps – not those of Germany and Austria – have been omitted. See the table of contents for all details.
  • Most maps are copper engraved and hand colored (usually outline color, sometimes area color for the seas). Exceptions are the constellation maps (Nº 2, 3), the map of the Moon (Nº 5), elevations and depths (Nº 8), distribution of land and water (Nº 9), the Antarctic region (Nº 11) and Central Europe, physical (Nº 16) which are produced in color lithography (mostly with area coloring).
  • On almost all maps the year of last revision is mentioned in the lower left margin. The engraving date (month and year) is often given, usually in the lower right margin, in a code such as VI.I meaning 'June 1881'. The code consists of the month and the last digit of the year in Roman numerals. Details can be found in the list of maps and date, where, for sorting purposes, the code VI.I is indicated numerically as 1881-06.
  • On most maps the cartographers and engravers are mentioned: see the list of cartographers and engravers. The summary of cartographers indicates that most maps were drawn by August Petermann, Hermann Habenicht, Carl Vogel and Hermann Berghaus. One map still bears the name of Adolf Stieler, who died in 1836. The engravers mentioned most frequently are Eberhardt, Kühn, Weiler, Jungmann and Kramer.
  • The maps were drawn at varying scales: see the list of maps, inset maps and scale. The 'basic scale' for most general maps of the European countries is  1:3,700,000.  Scales of regional maps are usually a multiple of this scale such as  1:1,850,000  or  1:925,000.  These unusual scales, applied through the last edition of the atlas (1945), are based on non-metrical units that were common when the first editions of the atlas were published.
• Printings
  • New printings of the atlas were published annually in the 1882-1889 period. The maps are updated if necessary, which is particularly noticeable on the maps of the Far East (Nº 66-67), Africa (Nº 68-72) and South America (Nº 89-95). Some maps have become more colorful, usually because of area coloring of the seas – sometimes with different shades of blue to indicate depth levels. On the pictures pages versions of those maps from 1882 and 1885 are given.
• In comparison with the 6th edition
  • When comparing the 1882 printing (7th edition) with the 1875 printing (6th edition) several differences can be noticed. The number of map sheets has increased from 89 to 94. This is mainly due to the new map of South America in 6 sheets – only 2 sheets in the 6th edition. Also several maps were omitted and usually replaced with new ones, as indicated in the table below.

    new	replaces
    Title sheet (Nº 1)	Title sheet
    Solar system (Gebiet der Sonne, Nº 4)	Solar system
    -	Eastern and western hemispheres (already present in the first editions of the atlas)
    Elevation and depth data (Nº 8) and Land and water distribution (Nº 9)	-
    Arctic region (Nº 10)	Arctic region
    Elevation map of Central Europe (Nº 16)	Physical map of Central Europe
    German Empire in 4 sheets (Nº 19-22)	The 6 regional maps of Germany and 'German Austria'
    Western half of Austria-Hungary (Nº 28-29)	The 6 regional maps of Germany and 'German Austria'
    France (Nº 33)	France
    Asia (Nº 58)	Asia
    Chinese Empire (Nº 66)	-
    -	East Indies
    Malay Archipelago (Nº 67)	Malay Archipelago
    Africa and Northwest Africa (Nº 68-69)	Africa and Northwest Africa
    -	The Americas
    North America (Nº 78)	North America
    West Indies in 4 sheets (Nº 79-82)	United States, West Indies and Central America
    South America, general map and 6 regional maps (Nº 89-95)	South America, general map and 2 regional maps

  • In all, the atlas has been thoroughly revised and slightly expanded. Details can be found in the comparison table. There is also a page with pictures of the both editions side by side for comparison purposes.

© M. Witkam, 2011