Stielers Hand-Atlas, 6e druk (1875-1881)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Plaatjes (1875, 'oude' versie)
• Tabellen en lijsten bij de atlas
• 'Bericht' bij de atlas
• Vergelijking (plaatjes) met de 5e druk

Titelgegevens

Titel: Stielers Hand-Atlas
Uitgever: Justus Perthes, Gotha
Jaar: 1875, 1876, 1877, 1878, 1879, 1880, 1881

Titelpagina (volledige uitgave 1875, 'oude' versie): Adolf Stieler's Hand-Atlas.
90 colorirte Karten in Kupferstich. 1875.
Inhalt.
... Vertaling:
Adolf Stieler's Handatlas.
90 gekleurde kaarten in kopergravure. 1875.
Inhoud.
...

Titelblad = kaartblad Nº 1 (volledige uitgave 1875): Hand Atlas
über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude
Herausgegeben von Adolf Stieler
Gotha  Justus Perthes Vertaling:
Handatlas
van de gehele aarde en van het heelal
Onder redactie van Adolf Stieler
Gotha  Justus Perthes

Titelpagina (beknopte uitgaven 1878, 1880): Stieler's Hand-Atlas.
Auswahl von 31 Karten.
Inhalt.
...
Gotha: Justus Perthes Vertaling:
Stieler's Handatlas.
Selectie van 31 kaarten.
Inhoud.
...
Gotha: Justus Perthes

• Stielers Hand-Atlas, 1875
  Titelblad / Title sheet (Nº 1)   XL
  Adolf Stieler (1775-1836) was al bijna 40 jaar vóór het verschijnen van deze uitgave overleden. Toch wordt hij op het titelblad als redacteur genoemd – op nog maar 4 kaarten staat zijn naam als cartograaf. Blijkbaar werd het gebruik van zijn naam – als 'merknaam' – als bevorderend beschouwd voor de verkoop van de atlas.
• Op het titelblad van de atlas wordt geen jaar vermeld. Op de kaarten staat wel bijna altijd het jaar van uitgave. Een 'uitgave 1875' van de atlas betekent dat 1875 het laatste jaar is dat op een kaart voorkomt.
• Het nummer van de druk is fictief. Pas vanaf de 9e druk (1905) wordt dit expliciet genoemd. De eerdere nummers zijn ontleend aan Espenhorst en het voorwoord van de 10e druk. Er is ook geen precieze grens aan te geven tussen de 5e en de 6e druk. De uitgaven van 1874 en 1875 zijn te zien als 'overgangsuitgaven'.
• Bij de atlas hoort het Bericht met toelichting bij de kaarten en bronvermelding.
  • Bericht, 1875 ('oude' versie)
  • voorwoord: januari 1875
  • Bericht, 1875 ('nieuwe' versie)
  • laatst genoemde jaar: 1875 (p. 3, 8)
• De hier beschreven volledige uitgave bevat 89 kaartbladen (het titelblad is kaartblad 1). Als selectie daaruit waren verkrijgbaar
  • een 'Mittlere Ausgabe' of 'middenuitgave' met 63 kaartbladen
  • een 'Auswahl-Ausgabe' of beknopte uitgave met 31 kaartbladen
  De 'Auswahl-Ausgabe', ook wel 'Schul-Ausgabe' genoemd, bevat dus grootformaat kaarten uit de Hand-Atlas. Daarnaast is er de kleinere Stielers Schul-Atlas (3e reeks: 1852-1881) waarvan de kaarten vaak verkleinde versies zijn van die uit de Hand-Atlas.
• Bij de atlas waren series van extra kaarten leverbaar, die met de atlas mee ingebonden kunnen zijn.
  • Stieler's Karte von Deutschland ...
  • 25 kaartbladen van Duitsland, Nederland, België en Zwitserland
  • Ergänzungen
  • kaarten van Pruisen, 'Duits Oostenrijk', West- en Zuid-Rusland, Beieren, Hannover, Hessen
  • Mayr's Alpenkarte (1875-1889)
  • 8 kaartbladen van de Zwitserse en Oostenrijkse Alpen, bewerkt door Hermann Berghaus
    • afgeleid van:
      Mayr's Atlas der Alpenländer (1863-1889)
      11 kaartbladen van de Alpen, Noord- en Midden-Italië
  • Petermann's Specialkarte von Australien (1875)
  • 9 kaartbladen van Australië

Band

Bij de volledige uitgave zijn de kaarten met het Bericht ingebonden. Bij gevouwen kaarten is de breedte van de band 25 cm en de hoogte 38,5 cm. Bij ongevouwen kaarten is de band ongeveer 48 cm breed.

De band met gevouwen kaarten is van donkergroen 'calico' (gedrukt katoen) met leer op de rug en de hoeken. Op de voorkant staat de vergulde titel 'Stieler’s Hand-Atlas.' Op de rug staat dezelfde titel tussen ornamenten. De 'Auswahl-Ausgabe' of beknopte uitgave heeft een band met gepreegde ornamenten en de titel 'Stieler’s Hand-Atlas' met soms ook de vermelding '31 Karten.'

Inhoud

De volledige uitgave van de atlas begint met het titelblad – meteen kaartblad Nº 1 – waarop titel, de naam van Adolf Stieler en van uitgeverij Justus Perthes in Gotha. Het geheel wordt geïllustreerd met een wereldkaart in de vorm van een achtpuntige ster, op een grijze achtergrond met ornamenten in de hoeken. Verder is er een pagina met de inhoudsopgave, waarop alle kaarten en bijkaarten worden genoemd. Anders dan in de eerdere drukken van de atlas is de nummering van de kaartbladen nu doorlopend van 1 t/m 90.

De eigenlijke atlas begint met 4 kaartbladen met een beschrijving van het toen bekende heelal en 4 wereldkaarten: het westelijk en oostelijk halfrond, wereldkaarten met lucht- en zeestromen en verbindingen over land en op zee. Vervolgens zijn er 81 kaartbladen: de Poolgebieden (2 bladen), Atlantische Oceaan en Middellandse Zee (3), Europa (43), Azië (10), Afrika (5), Australië (3), Oceanië (2) en Amerika (13). In totaal zijn er dus 89 kaartbladen. Het in de inhoudsopgave vermelde totaal van 90 kaarten is inclusief het titelblad.

De 43 kaarten van Europa bestaan uit een overzichtskaart (staatkundige indeling) en verder overzichtskaarten en deelkaarten van Midden-Europa (14 kaartbladen), Zuid- en West-Europa (19) en Noord- en Oost-Europa (9). Bij de 13 kaarten van Amerika ligt de nadruk op de Verenigde Staten (7). Details zijn te vinden in de inhoudsopgave.

De meeste kaarten zijn in koper gegraveerd en met de hand ingekleurd (randkleur). Maar de kaartbladen van de sterrenhemel (Nº 2 en 3), de Maan (Nº 5), Zeestromen en hoofdverbindingen (Nº 7), het Noordpoolgebied (Nº 10), het Zuidpoolgebied (Nº 11), de Atlantische Oceaan (Nº 12) en Midden-Europa, natuurkundig (Nº 16) zijn uitgevoerd in kleurenlithografie (in vlakkleur). Als experiment zijn in de uitgave van 1875 ook de kaarten van Iran en Turan (Nº 62) en Indië en Centraal-Azië (Nº 63, 64) uitgevoerd in kleurenlithografie – gedrukt door Hellfarth in Gotha, dus niet door Perthes. In latere uitgaven zijn deze kaarten weer in koper gegraveerd en met de hand gekleurd.

Op bijna alle kaarten staat het jaar waarin ze zijn uitgegeven, meestal onderaan in het midden, buiten het kaartkader. Vaak is ook de datum (maand en jaar) aangegeven waarop de kaart gegraveerd is. Deze staat meestal rechtsonder op de kaart, buiten het kaartkader, met een code zoals VIII.III voor 'augustus 1873'. De code bestaat dus uit maand en eindcijfer van het jaar in Romeinse cijfers. Zie voor de details de lijst van kaarten en datering. De code VIII.III bijvoorbeeld is daar numeriek weergegeven in de vorm 1873-08.

Op veel kaarten wordt de naam van de tekenaar/cartograaf genoemd, en vaak ook die van de graveur: zie de lijst van cartografen en graveurs. Uit het overzicht van cartografen blijkt dat de meeste kaarten getekend zijn door August Petermann, Carl Vogel, Hermann Habenicht, Hermann Berghaus en Friedrich von Stülpnagel. Ook Adolf Stieler – overleden in 1836 – wordt nog een paar keer vermeld. De meest genoemde graveurs zijn Eberhardt, Jungmann, Weiler, Kühn en Poppey.

De schaal van de kaarten is natuurlijk wisselend: zie de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal. Als 'basisschaal' voor de kaarten van Europese landen wordt regelmatig  1:3.700.000  gebruikt. Voor detailkaarten is de schaal daar vaak een veelvoud van, zoals  1:1.850.000  of  1:925.000.  Deze verhouding, die tot in de laatste uitgave van de atlas (1945) voorkomt, is gebaseerd op niet-metrische eenheden die bij het verschijnen van de eerste drukken van de atlas nog in gebruik waren.

Uitgaven

In alle jaren in de periode 1875-1881 is een nieuwe uitgave van de atlas verschenen. De kaarten zijn zo nodig bijgewerkt. In nieuwere uitgaven kunnen de oorspronkelijke kaarten van het westelijk en oostelijk halfrond (getekend door Friedrich von Stülpnagel) vervangen zijn door twee nieuwe wereldkaarten (getekend door Hermann Berghaus) met hoogten en diepten en de verdeling van land en water.

Er zijn twee versies van de uitgave van 1875. In de 'oude' versie zijn de kaarten nog genummerd zoals in de 5e druk, dus met dubbele nummers zoals 2.3 en met supplementnummers zoals 13b. Ook de volgorde van de kaarten is nog die van de 5e druk en de atlas bevat nog oude kaarten van de Straat van Gibraltar, van Frankrijk, van Iran en Turan en van Indië. Dat lijkt dus een 'overgangsuitgave' van de 5e naar de 6e druk. Merkwaardigerwijs zijn in deze 'oude' versie de kaarten doorgaans nieuwer dan die in de 'nieuwe' versie. Van de 'oude' versie is er een aparte pagina met plaatjes van de kaarten. De 'nieuwe' versie uit 1875 is wel zoals hier beschreven. Zoals hierboven al opgemerkt zijn daarin als experiment de kaarten van Iran en Turan (Nº 62) en Indië en Centraal-Azië (Nº 63, 64) uitgevoerd in kleurenlithografie.

Vergelijking met de 5e druk

Vergeleken met de 5e druk (uitgave 1874) zijn er in de 6e druk (uitgave 1875, 'nieuwe' versie) de nodige wijzigingen.

• De band van de uitgave met gevouwen kaarten is iets soberder dan bij de 5e druk.
• Het jaar van uitgave wordt niet meer vermeld. Dat is alleen nog af te leiden uit de jaren van uitgave van de aparte kaarten.
• Het aantal kaarten is toegenomen van 83 tot 89. De nummering van de kaarten is nu doorlopend (1-90). De volgorde van de kaarten is veranderd.
• Er is een serie van 6 nieuwe kaarten van de Verenigde Staten. Er is ook een nieuwe kaart van Noord- en Centraal-Azië.
• De kaart van de Straat van Gibraltar is vervallen, evenals die van het oosten van de Verenigde Staten.
• De detailkaarten van Frankrijk zijn nieuw getekend. Dat geldt ook voor de overzichtskaart Iberisch schiereiland, de kaarten Iran en Turan, van Indië en Centraal-Azië (2 kaartbladen in plaats van 1) en van Noordoost-Afrika.
• De kaarten van beide halfronden zijn uitgevoerd in vlakkleur. De kaart van het Noordpoolgebied heeft meer kleuren.

De nieuwe kaarten in de 6e druk werden ook apart verkocht als "Neue Bearbeitungen" (20 kaarten).

Zie ook de vergelijkende tabellen

• Vergelijking van de 6e druk met de 5e druk
• Vergelijking van de 5e druk met de 6e druk

Er is ook een pagina met plaatjes van de kaarten van de 6e en de 5e druk ter vergelijking naast elkaar.

Stielers Hand-Atlas, 6th edition (1875-1881)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Pictures (1875, 'old' version)
  • Tables and lists to the atlas
  • 'Bericht' to the atlas
  • Comparison (pictures) with the 5th edition

• Title description
  • Title: Stielers Hand-Atlas
    Publisher: Justus Perthes, Gotha
    Year: 1875, 1876, 1877, 1878, 1879, 1880, 1881
  • Title page (comprehensive edition 1875, 'old' version): Adolf Stieler's Hand-Atlas.
    90 colorirte Karten in Kupferstich. 1875.
    Inhalt.
    ... Translation:
    Adolf Stieler's Hand Atlas.
    90 colored maps in copper engraving. 1875.
    Contents.
    ...
  • Title sheet = map sheet Nº 1 (comprehensive edition 1875): Hand Atlas
    über alle Theile der Erde und über das Weltgebäude
    Herausgegeben von Adolf Stieler
    Gotha  Justus Perthes Translation:
    Hand Atlas
    of the entire earth and of the universe
    Edited by Adolf Stieler
    Gotha Justus Perthes
  • Title page (concise editions 1878, 1880): Stieler's Hand-Atlas.
    Auswahl von 31 Karten.
    Inhalt.
    ...
    Gotha: Justus Perthes Translation:
    Stieler's Hand Atlas
    Selection of 31 maps.
    Contents.
    ...
    Gotha: Justus Perthes
  • Stielers Hand-Atlas, 1875
    Titelblad / Title sheet (Nº 1)   XL
    Adolf Stieler (1775-1836) died almost 40 years before the publication of this edition. Still he is mentioned on the title page as the editor – as a cartographer on only 4 maps. Apparently mentioning his name – as 'brand name' – was considered promotional in selling the atlas.
  • No year is mentioned on the title sheet of the atlas. Most maps have a publication year though. An '1875 printing' means that 1875 is the latest year given on a map.
  • The edition number is fictitious. It is mentioned for the first time in the 9th edition (1905). Earlier numbers have been derived from Espenhorst and the preface of the 10th edition. No strict boundary between the 4th and 5th editions can be given. The 1874 and 1875 printings can be considered as 'transitional'.
  • Component of the atlas is the Bericht containing explanations to the maps and an acknowledgement of sources.
    • Bericht, 1875 ('old' version)
    • preface: January 1875
    • Bericht, 1875 ('new' version)
    • last year mentioned: 1875 (p. 3, 8)
  • The comprehensive edition contains 89 map sheets (the title sheet is number 1). Alongside there are versions that contain a selection of the maps
    • the 'Mittlere Ausgabe' or 'Medium edition' with 63 map sheets
    • the 'Auswahl-Ausgabe' or concise edition with 31 map sheets
    So the 'Auswahl-Ausgabe', also named 'Schul-Ausgabe' or school edition, contains large size maps from the Hand-Atlas. There is also a smaller size Stielers Schul-Atlas (3rd series: 1852-1881) with reduced versions of the maps in the Hand-Atlas.
  • Several series of additional maps to the atlas were available. They may have been included in the atlas binding.
    • Stieler's Karte von Deutschland ...
    • 25 map sheets of Germany, Netherlands, Belgium and Switzerland
    • Ergänzungen
    • maps of Prussia, 'German Austria', West and South Russia, Bavaria, Hanover, Hesse
    • Mayr's Alpenkarte (1875-1889)
    • 8 map sheets of the Swiss and Austrian Alps, revised by Hermann Berghaus
      • derived from:
        Mayr's Atlas der Alpenländer (1863-1889)
        11 map sheets of the Alps, North and Central Italy
    • Petermann's Specialkarte von Australien (1875)
    • 9 map sheets of Australia
• Binding
  • The comprehensive edition has the maps bound in with the Bericht. With folded maps the width of the binding is 25 cm and the height 38.5 cm. The width of the binding with unfolded maps is some 48 cm.
  • The folded maps have a dark green calico binding with leather on the spine and corners. The front cover has the gilt title 'Stieler’s Hand-Atlas.' The spine has the same title between ornaments. The 'Auswahl-Ausgabe' or concise edition has a binding with embossed ornaments and the title 'Stieler’s Hand-Atlas', sometimes also '31 Karten.'
• Contents
  • The comprehensive edition begins with a title sheet – maps sheet Nº 1 – with title, the name of Adolf Stieler and the publishing house Justus Perthes in Gotha. It is illustrated with a world map in the form of an eight-pointed star on a grey background with ornamental corners. Thereafter is a page with the table of contents giving all the maps and inset maps. Unlike in earlier editions of the atlas, the maps are now numbered continuously from 1 to 90.
  • The first 4 maps of the actual atlas give a description of the universe as it was known in those days. They are followed by 4 world maps: western and eastern hemispheres, world maps with marine and atmospheric currents and communications over land and sea. Next are 81 map sheets: Polar regions (2 sheets), Atlantic Ocean and Mediterranean Sea (3), Europe (43), Asia (10), Africa (5), Australia (3), Oceania (2) and the Americas (13). This makes for 89 maps sheets in all. The number of 90 sheets in the table of contents includes the title sheet.
  • The 43 maps of Europe consist of one general map (political division) followed by general and regional maps of Central Europe (14 map sheets), Southern and Western Europe (19) and Northern and Eastern Europe (9). Most of the 13 maps of the Americas depict the United States (7). Details can be found in the table of contents.
  • Most maps are copper engraved and hand colored in outline. Exceptions are the constellation maps (Nº 2, 3), the map of the Moon (Nº 5), marine currents and principal communications (Nº 7), the Arctic region (Nº 10), the Antarctic region (Nº 11), the North Atlantic Ocean (Nº 12) and Central Europe, physical (Nº 16) which are produced in color lithography (with area coloring). As an experiment the maps of Iran and Turan (Nº 62) and India and Central Asia (Nº 63, 64) in the 1875 printing are color lithographs – printed by Hellfarth in Gotha, not by Perthes. In subsequent printings these maps are copper engraved and hand colored again.
  • Almost all maps mention their year of publication in the center of the bottom margin. The engraving date (month and year) is also given, usually on the right in the bottom margin, in a code such as VIII.III meaning 'August 1873'. The code consists of the month and the last digit of the year in Roman numerals. Details can be found in the list of maps and date, where the code VIII.III is indicated numerically as 1873-08.
  • On most maps the cartographers and engravers are mentioned: see the list of cartographers and engravers. The summary of cartographers indicates that most maps were drawn by August Petermann, Carl Vogel, Hermann Habenicht, Hermann Berghaus and Friedrich von Stülpnagel. A few of them still bear the name of Adolf Stieler, who died in 1836. The most frequently mentioned engravers are Eberhardt, Jungmann, Weiler, Kühn and Poppey.
  • The maps were drawn at varying scales: see the list of maps, inset maps and scale. The 'basic scale' for most general maps of the European countries is  1:3,700,000.  Scales of regional maps are usually a multiple of this scale such as  1:1,850,000  or  1:925,000.  These unusual scales, applied through the last edition of the atlas (1945), are based on non-metrical units that were common when the first editions of the atlas were published.
• Printings
  • New printings of the atlas were published in every year of the 1875-1881 time period. The maps are updated if necessary. In newer editions, the original maps of the western and eastern hemispheres (drawn by Friedrich von Stülpnagel) may have been replaced with two new world maps (drawn by Hermann Berghaus) with elevations and depths and the distribution of land and water.
  • There are two versions of the 1875 edition. In the 'old' version, the maps are numbered as in the 5th edition, with double numbers like 2.3 and 'additional numbers' such as 13b. The order of the maps is the same as in the 5th edition and the atlas still contains old maps of the Strait of Gibraltar, France and Iran and Turan and India. It seems to be 'transitional' between the 5th and the 6th editions. Curiously the maps in this 'old' version are usually newer than those in the 'new' version. There is a separate page with pictures of this 'old' version. The 'new' version of 1875 is as described here. As mentioned before, in this printing the maps of Iran and Turan (Nº 62) and India and Central Asia (Nº 63, 64) have experimentally been produced in color lithography.
• In comparison with the 5th edition
  • When comparing the 6th edition (1875 printing) with the 5th edition (1874 printing) several changes can be noticed.
    • The binding of the version with folded maps is a bit more austere.
    • The printing year is not mentioned any more. It can only be derived form the years on the individual maps.
    • The number of maps has increased from 83 to 89. The numbering scheme is now continuous (1-90). The order of the maps has changed.
    • A series of 6 maps of the United States has been added, as well as a map of Northern and Central Asia.
    • Two maps were omitted: the Strait of Gibraltar and the eastern half of the United States.
    • The regional maps of France were newly drawn, as well as the general map of the Iberian Peninsula, the maps of Iran and Turan, India and central Asia (2 sheets instead of 1) and Northeast Africa.
    • The maps of the hemispheres are produced in area coloring. The map of the Arctic region has a more colorful appearance.
    The new maps of the 6th edition were also sold separately as "Neue Bearbeitungen" (20 sheets).
  • Details can be found in the comparison table
    • 6th edition as opposed to 5th edition
    • 5th edition as opposed to 6th edition
    There is also a page with pictures of the maps in the 6th and 5th editions side by side for comparison purposes.

© M. Witkam, 2010