Sohr-Berghaus Hand-Atlas, 5e druk (1851-1865)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas

Titelgegevens

Titel: Sohr-Berghaus Hand-Atlas
Uitgever: Carl Flemming
Jaar: 1851-1865 (5e druk, uitgaven: 1851-1862, 1865)

Titelpagina van de atlas (1851): Vollständiger Hand-Atlas der neueren Erdbeschreibung
über alle Theile der Erde in 82 Blättern.
Herausgegeben von Dr. K. Sohr.
5t. Auflage vermehrt und verbessert durch Dr. Heinrich Berghaus
Professor u. Director der geographischen Kunstschule zu Potsdam.
Glogau und Leipzig 1851. Druck u. Verlag von C. Flemming. Vertaling:
Volledige Handatlas van de hedendaagse aardrijkskunde
van de hele wereld, in 82 kaarten.
Onder redactie van Dr. K. Sohr.
5e druk, uitgebreid en gecorrigeerd door Dr. Heinrich Berghaus
Hoogleraar en Directeur van de Geografische Academie in Potsdam
Glogau en Leipzig, 1851. Gedrukt en uitgegeven door C. Flemming.

• De naam Dr. K. (Karl) Sohr is een pseudoniem, vermoedelijk van F. (Friedrich) Handtke, de samensteller van de atlas, die op veel kaarten als cartograaf wordt genoemd.
• De befaamde geograaf Heinrich Berghaus heeft in 1847 een kleine bijdrage geleverd aan de atlas – de drie kaarten van de christelijke, mohammedaanse en boeddhistische staten. Om publicitaire redenen heeft de uitgever, Carl Flemming, zijn naam prominent op de titelpagina gezet. Heinrich Berghaus heeft daar tevergeefs tegen geprotesteerd. De atlas is tot en met de laatste druk 'Sohr-Berghaus' blijven heten.
• Enkele kaarten uit de atlas zijn eerder verschenen in, of ontleend aan
  • Hand-Atlas des Preussischen Staats in 36 Blättern (1846-1878)
  • Flemming's vollständiger Kriegs-Handatlas (1854)
• Glogau was een vrij kleine stad in de Pruisische provincie Silezië (in 1858 had het 16.240 inwoners). Het ligt tegenwoordig in Polen, en het heet nu Głogów.

Band

Sohr-Berghaus Hand-Atlas 1861
Titelpagina / Title page

De – ongevouwen – kaarten van de atlas werden in allerlei banden verkocht. Zo zijn er 'anonieme' banden (soms met een etiket als titel), banden met een 'buitentitel' (zie de plaatjes), en later ook banden van de uitgeverij zelf. Het formaat van de kaarten is ongeveer 44 × 36 cm, dus de band is iets groter.

Inhoud

De atlas bevat doorgaans een titelpagina (tot 1856 gegraveerd, vanaf 1856 in zetwerk) en een inhoudsopgave. De inhoud van de atlas – die niet hoeft overeen te komen met de inhoudsopgave – kan behoorlijk variëren.

De atlas bevat in principe altijd de 82 kaarten van de basisuitgave. In de uitgebreide uitgave zitten ook nog de 32 kaarten van het supplement, waardoor het totaal op 114 kaartbladen komt. Maar ook in de basisuitgave wordt wel de inhoudsopgave van de uitgebreide uitgave gebruikt – heel verwarrend.

Verder kunnen er allerlei extra kaarten ingebonden zijn, zoals de 'wegenkaart' van Duitsland in 6 bladen (die soms de 'reguliere' kaart van Duitsland vervangt), detailkaarten van Pruisen, Europees Turkije (de Balkan), en nog veel meer. Soms staan (enkele van) die kaarten in de inhoudsopgave. In totaal gaat het om zo'n 50 extra kaarten, dus de atlas kan in theorie meer dan 160 kaartbladen bevatten. Het (bijna) volledige overzicht is te vinden in de lijst van kaarten, bijkaarten en schaal.

De kaarten zijn geproduceerd in lithografie (steendruk). De kleuren – randkleur, vaak met brede rand – zijn met de hand of in drukwerk aangebracht. Vanaf 1856 zijn zeeën en grotere meren voorzien van vlakkleur (in kleurenlithografie), soms lichtblauw maar af en toe lichtgroen of zelfs (licht)bruin.

Het papier van de kaarten is van matige kwaliteit. Daardoor zijn er vaak vlekjes op de kaarten ontstaan. Soms zijn de kleuren flets geworden. Het drukprocedé, de lithografie, is niet altijd bevorderlijk voor de 'scherpte' van de kaarten. Van sommige kaarten lijkt de steen waarmee gedrukt werd, versleten. Andere kaarten zijn blijkbaar opnieuw gegraveerd; die zijn dan wel scherp.

Op sommige kaarten komt een jaartal voor. Dat kan het jaartal van de kaart zelf zijn, maar ook het jaar waarvoor de statistische gegevens op de kaart gelden: zie de lijst van kaarten en datering. Het jaartal op de kaarten lijkt overigens nog maar weinig verband te hebben met het jaar van uitgave van de atlas.

Op veel kaarten komt ook de naam van de cartograaf voor – meestal Handtke of Theinert – en op enkele de naam van de graveur: zie de lijst van cartografen en graveurs.

De basisuitgave van de atlas bevat veel kaarten van Duitsland en Oostenrijk: bijna 40% van het totaal. Ook Europa krijgt relatief veel ruimte: 60 van de 82 kaarten, dus bijna 75%. De overige werelddelen moeten het doen met 15 kaarten. Een dergelijke verdeling was in die tijd niet ongebruikelijk. Grote delen van Azië, Afrika en Amerika waren – in Europa – nog onbekend.

In het supplement worden enkele gebieden in meer detail weergegeven, zoals Rusland, delen van Azië en Afrika, en vooral Noord- en Zuid-Amerika. De inhoud van de uitgebreide uitgave van de atlas is daardoor evenwichtiger dan die van de basisuitgave. De eventueel aanwezige extra kaarten zijn wel weer grotendeels van gebieden in Europa.

Veel van de kaarten zijn 'geïsoleerde kaarten'. Ze geven alleen een goed beeld van de betreffende regio. De gebieden daarbuiten zijn dan minder gedetailleerd, of soms zelfs heel summier, getekend. Als in de tussentijd grenzen veranderd zijn – zoals in Italië – dan geeft dat soms een vreemd effect.

Uitgaven

De eerste uitgave van de 5e druk dateert van 1851. Tot en met 1861 is er elk jaar een nieuwe uitgave verschenen, soms alleen van de basisatlas of alleen van het supplement. Er moeten ook uitgaven van 1862 en 1865 bestaan.

Het is, behalve aan het titelblad, moeilijk te zien welke uitgave je in handen hebt. Er staat soms wel een jaartal op de kaart, maar dat geldt dan voor de statistische gegevens. Voor een precieze datering van een kaart zou een historische analyse noodzakelijk zijn.

Vergelijking met de 4e druk

De opzet van de atlas, met een basisuitgave (82 kaarten) en een supplement (32 kaarten), is dezelfde als die van de 4e druk. Een verschil is dat er extra kaarten ingebonden kunnen zijn.

De kleuren van de kaarten lijken wat 'frisser' dan in de 4e druk. Misschien komt dat doordat de randkleur soms een brede 'bies' heeft. Ook de inkleuring van zeeën en meren in latere uitgaven lijkt kaarten wat fleuriger te maken. De scherpte van de kaarten lijkt in de loop van de jaren af te nemen. Enkele kaarten zijn daarom opnieuw gegraveerd.

Er is een nieuwe kaart van het westelijk halfrond, op een grotere schaal. De kaart van Italië is – in latere uitgaven – opnieuw getekend met de nieuwe grenzen. De kaart van Oregon is vervangen door een kaart van het westen van de Verenigde Staten met de nadruk op Californië. Enkele kaarten hebben een nieuwe naam gekregen.

Sohr-Berghaus Hand-Atlas, 5th edition (1851-1865)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas

• Title description
  • Title: Sohr-Berghaus Hand-Atlas
    Publisher: Carl Flemming
    Year: 1851-1865 (5th edition, printings: 1851-1862, 1865)
  • Atlas title page (1851):
    Vollständiger Hand-Atlas der neueren Erdbeschreibung
    über alle Theile der Erde in 82 Blättern.
    Herausgegeben von Dr. K. Sohr.
    5t. Auflage vermehrt und verbessert durch Dr. Heinrich Berghaus
    Professor u. Director der geographischen Kunstschule zu Potsdam.
    Glogau und Leipzig 1851. Druck u. Verlag von C. Flemming. Translation:
    Complete Hand Atlas of Modern Geography
    of the entire world in 82 maps.
    Edited by Dr. K. Sohr.
    5th edition, extended and corrected by Dr. Heinrich Berghaus
    Professor and Rector of the Geographical Academy in Potsdam.
    Glogau and Leipzig, 1851. Printed and published by C. Flemming.
  • Dr. K. (Karl) Sohr is a pseudonym, most probably of F. (Friedrich) Handtke, editor and main cartographer of the atlas.
  • The name of the famous geographer Heinrich Berghaus is used from 1848 on. In 1847 he had made a minor contribution to the atlas – the three maps of the Christian, Muslim and Buddhist States. Carl Flemming, publisher of the atlas, used this to mention Berghaus’ name prominently on the atlas title page. Berghaus has in vain protested against this abuse of his name. The atlas has preserved the title 'Sohr-Berghaus' until the last edition.
  • Some of the maps in the atlas have also been published in
    • Hand-Atlas des Preussischen Staats in 36 Blättern (1846-1878)
    • Flemming's vollständiger Kriegs-Handatlas (1854)
  • Glogau was a small town – 16,240 inhabitants in 1858 – in the Prussian province of Silesia. It is situated in Poland today, and its name is now Głogów.
• Binding
  Sohr-Berghaus Hand-Atlas 1861
  Titelpagina / Title page
  • The unfolded maps were sold in several bindings: 'anonymous', with 'outside title'; later printings also in publishers binding; map sheet size: 44 × 36 cm; binding slightly larger.
• Contents
  • Title page – at first engraved, typeset from 1856 on; table of contents which does not necessarily correspond to actual contents.
  • 82 map sheets in basic edition, 114 in extended edition – with supplemental; basic edition may have table of contents of extended edition: confusing; several additional maps may have been included (sometimes in table of contents): 'road map' of Germany, regional maps of Prussia, Turkey in Europe and much more; some 50 additional maps were available; see list of maps, inset maps and scale.
  • Maps produced by lithographic printing; outline colors in first printings done by hand; gradual transition to color lithography and area coloring for seas; poor quality paper, now with a lot of foxing; colors sometimes faded; lithography printing not favorable to sharpness of maps; map image sometimes faded in subsequent editions, other maps seem to have been newly engraved.
  • Sometimes a year on the map (mostly for statistical data, not necessarily related to year of map production): see list of maps and dates; most maps with name of cartographer – usually Handtke or Theinert – a few with name of engraver: see list of cartographers and engravers.
  • In basic edition, almost 40% of the maps cover Germany and Austria; Europe takes 60 out of 82 maps; other continents together only 15 maps: large areas outside Europe still uncharted by Europeans.
  • The supplemental gives more detailed maps of several regions: Russia, parts of Asia and Africa, and especially the Americas; contents of the extended edition of the atlas therefore more balanced than basic edition; additional maps still mostly of European regions.
  • Many 'isolated maps', giving only a good idea of the region itself; areas outside are often drawn in considerably less detail, sometimes resulting in curious effects after border changes (map of Italy).
• Printings
  • Annual printing in the years 1851-1861: sometimes only of basic atlas or only of supplemental; 1862 and 1865 printings probable; without careful historical analysis, printing year can only be derived from title page.
• In comparison with 4th edition
  • Same structure as in 4th edition: basic edition (82 map sheets) and supplemental (32 map sheets); additional maps may have been included.
  • Colors have a brighter look, probably because of edging; area coloring for seas and lakes (in later printings); sharpness seems to have decreased; some maps newly engraved.
  • New maps of Western Hemisphere, Italy, western part of the United States; some maps renamed.

© M. Witkam, 2007