Baskisch
Het Baskisch (Euskara of Euskera) wordt gesproken in Noord-Spanje en in Zuidwest-Frankrijk. De meeste sprekers zijn te vinden in de Spaanse provincies Bizkaia / Vizcaya, Gipuzkoa / Guipúzcoa, Araba / Álava en Nafarroa / Navarra, en in de Franse regio’s Lapurdi / Labourd, Nafarroa Beherea / Basse Navarre en Zuberoa / Xiberua / Soule in het departement Pyrénées-Atlantiques. Ook daarbuiten zijn er Baskische gemeenschappen, in het bijzonder in Latijns Amerika. Het Baskisch vormt een eigen taalfamilie; het is niet verwant aan andere talen.
Er zijn een aantal tamelijk verschillende dialecten. Het Standaardbaskisch (Euskara Batua) is gebaseerd op het dialect van de Spaanse provincie Gipuzkoa / Guipúzcoa – hoofdstad Donostia / San Sebastián. Het noordelijke Baskisch – in Frankrijk – wijkt daar soms nogal van af. In Spanje is het Baskisch een van de vier officiële talen, naast Spaans (Castiliaans), Catalaans en Galicisch. In Frankrijk is alleen het Frans de officiële taal.
Alfabet en uitspraak
- De letters C, Q, V, W en Y komen niet voor in Baskische woorden. Het Baskische alfabet kent wel de letter Ñ; in het noordoosten (Zuberoa / Xiberua / Soule) wordt ook de Ü gebruikt. Er zijn verder geen letters met accenten of andere diakritische tekens.
- De klemtoon van een woord (van meer dan één lettergreep) is in het Baskisch veel minder uitgesproken dan in het Nederlands. Er zijn geen eenvoudige regels voor te geven.
| letter | uitspraak |
|---|---|
| A a | a |
| B b | b |
| C c | (alleen in niet-Baskische woorden) |
| D d | d
dd: dj |
| E e | e |
| F f | f |
| G g | 'Franse g' (als in garçon) |
| H h | in het zuiden: h; in het noorden: niet uitgesproken |
| I i | i |
| J j | j; in Gipuzkoa / Guipúzcoa tussen h en ch (als in lachen) |
| K k | k |
| L l | l
ll: lj |
| M m | m |
| N n | n |
| Ñ ñ | nj ('palatale' n)
een aparte letter in het Baskische alfabet |
| O o | o |
| P p | p |
| Q q | (alleen in niet-Baskische woorden) |
| R r | meestal een 'rollende' r (met de tong)
staat nooit aan het begin van een woord rr: (langere) 'rollende' r |
| S s | tussen s en sj |
| T t | t
tt: tj tx: tsj |
| U u | oe |
| Ü ü | u (alleen in de provincie Zuberoa/Xiberua/Soule) |
| V v | (alleen in niet-Baskische woorden) |
| W w | (alleen in niet-Baskische woorden) |
| X x | sj |
| Y y | (alleen in niet-Baskische woorden) |
| Z z | s |
Een beetje grammatica
Er is in het Baskisch geen 'geslacht' (mannelijk, vrouwelijk, onzijdig) voor zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden. Om de rol van een zelfstandig naamwoord in een zin duidelijk te maken kent het Baskisch een – nogal uitzonderlijk – ergatief naamvalssysteem.
- Bij onovergankelijke (intransitieve) werkwoorden zoals 'zijn' of 'gaan',
waarbij geen lijdend voorwerp mogelijk is, staat het onderwerp in de
absolutivus:
ni naiz = ik ben (absolutivus ni) - Bij overgankelijke (transitieve) werkwoorden zoals 'hebben' of 'maken',
waarbij wel een lijdend voorwerp mogelijk is, staat het onderwerp in de
ergativus en het lijdend voorwerp in de
absolutivus:
nik ... dut = ik heb ... (ergativus nik)
Het onderwerp staat doorgaans aan het begin van de zin en het werkwoord aan het einde. Het gebruik van de ergativus kondigt dus een lijdend voorwerp aan. Bij geografische benamingen merk je daar natuurlijk niet veel van.
Baskische woorden kunnen allerlei achtervoegsels of suffixen hebben, zowel voor naamvallen als voor andere functies. De onderstaande suffixen kom je bij geografische benamingen regelmatig tegen.
- -a/-ak: lidwoord
mendi = berg → mendia = de berg, mendiak = de bergen
gorri = rood → mendi gorria = de rode berg
(bijvoeglijk naamwoord na zelfstandig naamwoord; suffix achter bijvoeglijk naamwoord)
lur = aarde (planeet) → lurra = de aarde (met dubbele r) - -en, -ren: van (bezit)
populazio = bevolking, banaketa = verdeling → populazioaren banaketa = bevolkingsdichtheid - -ko (na een n: -go): van (verbinding)
herri = plaats, etxe = huis → herriko etxe = gemeentehuis - -aga: plaats van
- -egi, -tegi: huis van
- -eta: meervoud
Een paar woorden
Van elk zelfstandig naamwoord is de absolutivus gegeven.
| Baskisch | Nederlands |
|---|---|
| aintzira | meer |
| alde | gebied, deel |
| altuera | hoogte |
| arbola | boom |
| aterpe | (berg)hut |
| atlas | atlas |
| autobide | snelweg |
| autobus | autobus |
| autopista | snelweg |
| auzo | buurt |
| aztarna | spoor |
| badia | baai |
| baluarte | bolwerk |
| banaketa | verdeling |
| baseliza | kapel |
| baso | bos |
| behere | laag |
| beltz | zwart (wijn: rood) |
| berri | nieuw |
| bide | weg |
| biztanle | inwoner |
| borda | hut |
| buru | hoofd |
| dike | dijk |
| dorre | toren |
| duna | duin |
| ekialde | oosten |
| ekialdeko | Oost- |
| eliza | kerk |
| erdal | niet-Baskisch |
| erdaldun | niet-Bask |
| erdara | niet-Baskische taal |
| erdi | helft, midden |
| erdialde | centrum |
| erlijio | godsdienst |
| errege | koning |
| erregina | koningin |
| erreka | beek, kloof |
| errepide | weg |
| erresuma | koninkrijk |
| erromatar | Romeins |
| eskala | schaal |
| eskola | school |
| eskuin | rechts- |
| estadio | stadion |
| estu | smal |
| eta | en |
| etorbide | laan |
| etxe | huis, gebouw |
| euskal | Baskisch |
| euskaldun | Bask |
| euskara | Baskische taal |
| ezker | links- |
| gaztelu | kasteel |
| gehiago | meer (dan) |
| geltoki | station, halte |
| goi | hoogte |
| goiti | hoog |
| golko | golf |
| gorri | rood (wijn: rosé) |
| gutxiago | minder (dan) |
| haitzulo | grot |
| handi | groot |
| harri | steen |
| harritsu | stenen |
| hego, hegoalde | zuiden |
| hegoaldeko | Zuid- |
| herri | land, dorp, volk |
| herrialde | gebied, land |
| herriko etxe | gemeentehuis |
| heze | groen |
| hilerri | kerkhof |
| hiri | stad |
| hiribide | laan |
| hiriburu | hoofdstad |
| hizkuntza | taal |
| hondar | zand |
| hondartza | strand |
| horitu | geel |
| ibaia | rivier |
| ibar | dal |
| ibilbide | weg, spoor |
| ikastetxe | school |
| ilargi | maan |
| ipar, iparralde | noorden |
| iparraldeko, ipartar | Noord- |
| itsasargi | vuurtoren |
| itsasarte | zeestraat |
| itsasbazter | kust |
| itsaso | zee |
| iturri | bron |
| izen | naam |
| izendegi | namenlijst |
| jauregi | kasteel, paleis |
| kai | kade |
| kale | straat |
| kanal | kanaal, zeestraat |
| karrika | straat |
| landaredi | flora |
| leku | plaats |
| lorategi | tuin |
| lur | aarde (planeet) |
| lurmuturra | kaap |
| lurralde | gebied |
| mapa | kaart |
| meatzaritza | mijnbouw |
| mendate | bergpas |
| mendebalde | westen |
| mendebaldeko, mendebaldar | West- |
| mendi | berg, gebergte |
| mendigune | bergmassief |
| monasterio | klooster |
| muga | grens |
| nagusi | hoofd- |
| oihan | bos |
| ozeano | oceaan |
| padura | moeras |
| parke | park |
| pasealeku | promenade |
| penintsula | schiereiland |
| plaza | plein |
| populazio | bevolking |
| portale | poort |
| portu | haven |
| probintzia | provincie |
| tontor | top |
| tranbia | tram |
| tren | trein |
| trenbide | spoorweg |
| trikuharri | hunebed |
| trolebus | trolleybus |
| txiki | klein |
| udal | gemeente |
| udaletxe | stadhuis |
| uharte | eiland |
| uhartedi | archipel |
| ur | water |
| urdin | blauw |
| urrutiko | ver |
| urtegi | stuwmeer |
| zabal | breed, ruim |
| zahar | oud |
| zingira | lagune |
| ziutadela | citadel |
| zubi | brug |
| zuri | wit |
Geografische benamingen
Geografische benamingen buiten Baskenland
| Baskisch | Nederlands |
|---|---|
| plaatsen | |
| Akize | Dax (Frankrijk) |
| Arroxela | La Rochelle (Frankrijk) |
| Aturbe | Tarbes (Frankrijk) |
| Auski | Auch (Frankrijk) |
| Bordele | Bordeaux (Frankrijk) |
| Erruan | Rouen (Frankrijk) |
| Madril | Madrid (Spanje) |
| Mendi-Marzana | Mont-de-Marsan (Frankrijk) |
| Nabarrengose | Navarrenx (Frankrijk) |
| Oloroe-Donamaria | Oloron-Sainte-Marie (Frankrijk) |
| Tolosa Okzitania | Toulouse (Frankrijk) |
| landen, regio's enz. | |
| Akitania | Aquitanië (Frankrijk) |
| Ameriketako Estatu Batuak | Verenigde Staten van Amerika |
| Aragoi | Aragón (Spanje) |
| Bizkaiko Golkoa | Golf van Biskaje |
| Borgoina | Bourgondië (Frankrijk) |
| Bretainia | Bretagne (Frankrijk) |
| Erresuma Batua | Verenigd Koninkrijk |
| Errioxa | Rioja (Spanje) |
| Errumania | Roemenië |
| Errusia | Rusland |
| Espainia | Spanje |
| Frantzia | Frankrijk |
| Gaskoinia | Gascogne (Frankrijk) |
| Gaztela | Castilië (Spanje) |
| Herbehereak | Nederland |
| Indiako Ozeanoa | Indische Oceaan |
| Ipar Itsasoa | Noordzee |
| Itsaso Beltza | Zwarte Zee |
| Itsaso Mediterraneoa | Middellandse Zee |
| Katalunia | Catalonië (Spanje) |
| Lorrena | Lotharingen (Frankrijk) |
| Ozeano Atlantikoa | Atlantische Oceaan |
| Ozeano Barea | Stille Oceaan |
| Pirinio Atlantikoak | Pyrénées-Atlantiques (Frankrijk) |
| Pirinio Garaiak | Hautes-Pyrénées (Frankrijk) |
| Suitza | Zwitserland |
| Txile | Chili |
Geografische benamingen in Baskenland
| Euskadi, Euskal Herria | Baskenland |
| Hegoalde | Spaans Baskenland |
| Iparralde | Frans Baskenland |
| Baskisch | Spaans / Frans | prov. |
|---|---|---|
| provincies (met hoofdsteden) | ||
| Araba (Gasteiz) | Álava (Vitoria) | A |
| Bizkaia (Bilbo) | Vizcaya (Bilbao) | B |
| Gipuzkoa (Donostia) | Guipúzcoa (San Sebastián) | G |
| Lapurdi (Baiona) | Labourd (Bayonne) | L |
| Nafarroa (Iruñea) | Navarra (Pamplona) | N |
| Nafarroa Beherea (Donibane-Garazi) | Basse Navarre (Saint-Jean-Pied-de-Port) | NB |
| Zuberoa, Xiberua (Maule-Lextarre) | Soule (Mauléon-Licharre) | Z |
| plaatsen | ||
| Agoitz | Aoiz | N |
| Ahurti | Urt | L |
| Akamarre | Came | NB |
| Altsasu | Alsasua | N |
| Altzürükü | Aussurucq | Z |
| Angelu | Anglet | L |
| Arrangoitze | Arcangues | L |
| Arrasate | Mondragón | G |
| Arrikuze | Mixe | NB |
| Arrokiaga | Roquiague | Z |
| Arüe | Aroue | Z |
| Astüe | Restou | Z |
| Atarrabia | Villava | N |
| Atharatze-Sorholüze | Tardets-Sorholus | Z |
| Auritz | Burguete | N |
| Azkaine | Ascai | L |
| Baigorri | Saint-Étienne-de-Baïgorry | NB |
| Baiona | Bayonne | L |
| Bardoze | Bardos | L |
| Bastida | Labastide-Clairence | NB |
| Beskoitze | Briscous | L |
| Bidaxune | Bidache | NB |
| Bilbo | Bilbao | B |
| Bildoze | Viodos | Z |
| Bokale | Boucau | L |
| Donaixti | Saint-Just | NB |
| Donamartiri | Saint-Martin-d'Arbéroue | NB |
| Donapaleu | Saint-Palais | NB |
| Donazaharre | Saint-Jean-le-Vieux | NB |
| Doneztebe | Santesteban | N |
| Doneztebe | Saint-Étienne | Z |
| Donibane Garazi | Saint-Jean-Pied-de-Port | NB |
| Donibane Lohizune | Saint-Jean-de-Luz | L |
| Donostia | San Sebastián | G |
| Donoztiri | Saint-Esteben | NB |
| Eiheralarre | Saint-Michel | NB |
| Erango | Arancou | NB |
| Erreiti | Viellenave | NB |
| Errenteria | Rentería | G |
| Erriberri | Olite | N |
| Ezpeleta | Espelette | L |
| Ezterenzubi | Estérençuby | NB |
| Gamere | Camou | Z |
| Garazi | Cize | NB |
| Gasteiz | Vitoria | A |
| Getaria | Guéthary | L |
| Gixune | Guiche | L |
| Hazparne | Hasparren | L |
| Hiriburu | Saint-Pierre-d'Irube | L |
| Hondarribia | Fuenterrabía | G |
| Irabarne | Libarrenx | Z |
| Iruñea | Pamplona | N |
| Iruri | Trois-Villes | Z |
| Itsasu | Itxassou | L |
| Izura | Ostabat | NB |
| Jeztaze | Gestas | Z |
| Jutsi | Juxue | NB |
| Kanbo | Cambo-les-Bains | L |
| Landibarre | Lantabat | NB |
| Larraine | Larrau | BN |
| Larzabale | Larceveau | NB |
| Laudio | Llodio | B |
| Lehuntze | Lahonce | L |
| Lekorne | Mendionde | L |
| Lekuine | Bonloc | L |
| Lexantzü | Lichans | Z |
| Ligi | Licq | Z |
| Liginaga | Laguinge | Z |
| Lizarra | Estella | N |
| Lohitzüne | Lohitzun | Z |
| Luzaide | Valcarlos | N |
| Maule-Lextarre | Mauléon-Licharre | Z |
| Mehaine | Méharin | NB |
| Mendikota | Menditte | Z |
| Miarritze | Biarritz | L |
| Milafranga | Villefranque | L |
| Mugerre | Mouguerre | L |
| Onizegaine | Abense | Z |
| Onizepea | Abense-de-Bas | Z |
| Orreaga | Roncesvalles, Roncevaux | N |
| Ortzaitze | Ossès | NB |
| Ospitalepea | L'Hôpital-Saint-Blaise | Z |
| Ozaraine-Erribareita | Osserain-Rivareyte | Z |
| Samatze | Sames | NB |
| Sarrikotagaine | Charritte-de-Haut | Z |
| Sarrikotapea | Charritte-de-Bas | Z |
| Senpere | Saint-Pée-sur-Nivelle | L |
| Sohüta | Chéraute | Z |
| Sorholüze | Sorholus | Z |
| Tutera | Tudela | N |
| Ürrüstoi | Arrast | Z |
| Uharte | Huarte | N |
| Uharte Garazi | Uhart-Cize | NB |
| Urdatx-Santa Grazi | Sainte-Engrâce | Z |
| Urketa | Urcuit | L |
| Uztaritze | Ustaritz | L |
| Zalgize | Sauguis | Z |
| Zangoza | Sangüesa | N |
| Zarrakaztelu | Carcastillo | N |
| Ziburu | Ciboure | L |
| Zornotza | Amorebieta-Etxano | A |
| andere namen | ||
| Aldude | Nive des Aldudes (rivier) | NB |
| Arnegi | Nive d'Arnéguy (rivier) | NB |
| Aturri | Adour (rivier) | L |
| Deba | Deva (rivier) | G |
| Errobi | Nive (rivier) | L |
| Harana | Aran (rivier) | L |
| Hiru Erregeen Mahaia | Mesa de los Tres Reyes (berg) | N |
| Larrun | La Rhune (berg) | L, N |
| Nerbioi | Nervión (rivier) | B |
| Ugarana | Nivelle (rivier) | L, N |
| Uhaitzandi | Saison, Gave de Mauléon (rivier) | Z |
| Uhaitzandi | Gave de Larrau (rivier) | Z |
| Ur Ertsi | Nivelle (rivier) | L, N |
| Urdazuri | Nivelle (rivier) | L, N |
| Zaraitzu | Salazar (rivier) | N |
Tellen
In het Baskisch wordt vigesimaal (twintigtallig)
geteld. Resten daarvan zijn ook nog te vinden in het Frans:
laurogeitahamazortzi = quatre-vingt-dix-huit = 98.
| 1 | bat | 21 | hogeitabat | 41 | berrogeitabat |
| 2 | bi | 22 | hogeitabi | 42 | berrogeitabi |
| 3 | hiru | 23 | hogeitahiru | 43 | berrogeitahiru |
| 4 | lau | 24 | hogeitalau | 44 | berrogeitalau |
| 5 | bost | 25 | hogeitabost | 45 | berrogeitabost |
| 6 | sei | 26 | hogeitasei | 46 | berrogeitasei |
| 7 | zazpi | 27 | hogeitazazpi | 47 | berrogeitazazpi |
| 8 | zortzi | 28 | hogeitazortzi | 48 | berrogeitazortzi |
| 9 | bederatzi | 29 | hogeitabederatzi | 49 | berrogeitabederatzi |
| 10 | hamar | 30 | hogeitahamar | 50 | berrogeitahamar |
| 11 | hamaika | 31 | hogeitahamaika | 51 | berrogeitahamaika |
| 12 | hamabi | 32 | hogeitahamabi | 52 | berrogeitahamabi |
| 13 | hamahiru | 33 | hogeitahamahiru | 53 | berrogeitahamahiru |
| 14 | hamalau | 34 | hogeitahamalau | 54 | berrogeitahamalau |
| 15 | hamabost | 35 | hogeitahamabost | 55 | berrogeitahamabost |
| 16 | hamasei | 36 | hogeitahamasei | 56 | berrogeitahamasei |
| 17 | hamazazpi | 37 | hogeitahamazazpi | 57 | berrogeitahamazazpi |
| 18 | hamazortzi | 38 | hogeitahamazortzi | 58 | berrogeitahamazortzi |
| 19 | hemeretzi | 39 | hogeitahemeretzi | 59 | berrogeitahemeretzi |
| 20 | hogei | 40 | berrogei | 60 | hirurogei |
| 10 | hamar | 101 | ehun eta bat | 100 | ehun |
| 20 | hogei | 102 | ehun eta bi | 200 | berrehun |
| 30 | hogeitahamar | 103 | ehun eta hiru | 300 | hirurehun |
| 40 | berrogei | 104 | ehun eta lau | 400 | laurehun |
| 50 | berrogeitahamar | 105 | ehun eta bost | 500 | bostehun |
| 60 | hirurogei | 106 | ehun eta sei | 600 | seiehun |
| 70 | hirurogeitahamar | 107 | ehun eta zazpi | 700 | zazpiehun |
| 80 | laurogei | 108 | ehun eta zortzi | 800 | zortziehun |
| 90 | laurogeitahamar | 109 | ehun eta bederatzi | 900 | bederatziehun |
| 100 | ehun | 110 | ehun eta hamar | 1000 | mila |
| 1 | bat | 1e | lehen |
| 2 | bi | 2e | bigarren |
| 3 | hiru | 3e | hirugarren |
| 4 | lau | 4e | laugarren |
| 5 | bost | 5e | bostgarren |
| 6 | sei | 6e | seigarren |
| 7 | zazpi | 7e | zazpigarren |
| 8 | zortzi | 8e | zortzigarren |
| 9 | bederatzi | 9e | bederatzigarren |
| 10 | hamar | 10e | hamargarren |
| 11 | hamaika | 11e | hamaikagarren |
| 20 | hogei | 20e | hogeigarren |
| 21 | hogeitabat | 21e | hogeitabatgarren |
| 100 | ehun | 100e | ehungarren |
| 1000 | mila | 1000e | milagarren |
Bronnen:
- Alan R. King: The Basque language; University of Nevada Press, 1994 (ISBN 0-87417-155-5)
- Gorka Aulestia, Linda White: Basque-English English-Basque Dictionary; University of Nevada Press, 1992 (ISBN 0-87417-178-4)
- dictionnaire Elhuyar hiztegia Euskara-Frantsesa Français-Basque; Elhuyar Fundazioa, 2004 (ISBN 2-913156-59-2)
- Munduko eta Euskal Herriko Atlasa; Elhuyar Fundazioa, 2007 (ISBN 978-84-95338-68-6)
- Euskal Herria. Eskala 1:250.000. Súa edizioak (ISBN 84-8216-213-6)
- Euskal Herriko Mapak: thematische kaarten van Baskenland, www.muturzikin.com
© M. Witkam, 2009
