Sohr-Berghaus Hand-Atlas, 4e druk (1847-1850)

See below for (a summary of) this text in English.

Hieronder staat de beschrijving van de atlas. Daarbij horen ook de volgende pagina's

• Plaatjes van de atlas
• Tabellen en lijsten bij de atlas

Titelgegevens

Titel: Sohr-Berghaus Hand-Atlas
Uitgever: Carl Flemming
Jaar: 1847-1850 (4e druk, uitgaven: 1847, 1848, 1849, 1850)

Titelpagina van de atlas (1850): Vollständiger Hand-Atlas der neueren Erdbeschreibung
über alle Theile der Erde in 82 Blättern.
Herausgegeben von Dr. K. Sohr.
4t. Auflage vermehrt und verbessert durch Dr. Heinrich Berghaus
Professor u. Director der geographischen Kunstschule zu Potsdam.
Glogau und Leipzig 1850. Druck u. Verlag von C. Flemming. Vertaling:
Volledige Handatlas van de hedendaagse aardrijkskunde
van de hele wereld, in 82 kaarten.
Onder redactie van Dr. K. Sohr.
4e druk, uitgebreid en gecorrigeerd door Dr. Heinrich Berghaus
Hoogleraar en Directeur van de Geografische Academie in Potsdam
Glogau en Leipzig, 1850. Gedrukt en uitgegeven door C. Flemming.

Titelpagina van het supplement (1847): Supplement-Band zum Hand-Atlas der neueren Erdbeschreibung.
Herausgegeben von Dr. K. Sohr.
Inhalts-Verzeichniss: ...
Leipzig und Glogau, Druck und Verlag von C. Flemming. 1847. Vertaling:
Supplement bij de Handatlas van de hedendaagse aardrijkskunde.
Onder redactie van Dr. K. Sohr.
Inhoudsopgave: ...
Leipzig en Glogau, gedrukt en uitgegeven door C. Flemming. 1847.

• De 4e druk is een rechtstreekse voortzetting van de 1e druk uit 1844. De 2e druk (1846) bestaat alleen uit het supplement van 30 kaarten. De 3e druk (ook 1846) is niet meer dan een samenvoeging van de atlas en het supplement onder de nieuwe titel 'Vollständiger Universal-Handatlas'.
• De naam Dr. K. (Karl) Sohr is een pseudoniem. Vermoedelijk is het F. (Friedrich) Handtke, de samensteller van de atlas, die ook op veel kaarten als cartograaf wordt genoemd.
• In de eerste druk van de atlas, uit 1844, en in de uitgaven tot en met 1847 wordt de befaamde geograaf Heinrich Berghaus niet genoemd. In 1847 heeft hij een kleine bijdrage geleverd aan de atlas – de drie kaarten van de christelijke, mohammedaanse en boeddhistische staten. Om publicitaire redenen heeft de uitgever, Carl Flemming, zijn naam prominent op de titelpagina gezet. Heinrich Berghaus heeft daar tevergeefs tegen geprotesteerd. De atlas is tot en met de laatste druk 'Sohr-Berghaus' blijven heten.
• Tien van de kaarten uit deze atlas staan ook in de 1e druk van de Hand-Atlas des Preussischen Staats (1846). Dat zijn de overzichtskaart van Pruisen en de 9 kaarten van de Pruisische provincies.
• Glogau was een vrij kleine stad in de Pruisische provincie Silezië (in 1858 had het 16.240 inwoners). Het ligt tegenwoordig in Polen, en het heet nu Głogów.

Band

Sohr-Berghaus Hand-Atlas 1850
Titelpagina / Title page

De atlas verscheen afleveringen van (ongevouwen) losse kaarten. De koper moest de kaarten in principe zelf laten inbinden.

Op de voorkant van de band kon een aparte titelpagina – de 'buitentitel' – gelijmd worden. In de atlas werd dan de bijgeleverde 'binnentitel' gebruikt. Bij mijn exemplaar uit 1850 (zie de plaatjes) is de buitentitel hetzelfde als de binnentitel, nu met een randornament. Maar er zijn allerlei andere banden. Het formaat van de kaarten is 44 × 36 cm, dus de band is iets groter.

De kaarten zijn niet genummerd – soms wel met de hand, voor de boekbinder – dus ze zijn niet altijd in de juiste volgorde ingebonden. Van sommige gebieden, zoals Spanje en Portugal, waren deelkaarten opgenomen die tot één grotere kaart kon worden samengevoegd. Soms zijn die kaarten ook samengevoegd ingebonden, als uitvouwkaart.

Inhoud

Er bestaan twee varianten van de atlas: de basisuitgave en de uitgebreide uitgave. De basisuitgave bevat 80 of 82 kaarten. De uitgebreide uitgave bestaat uit dezelfde kaarten als de basisuitgave, aangevuld met een supplement van 32 kaarten. Uit de titelpagina van de atlas is niet op te maken om welke uitgave het gaat. De atlas bevat wel een inhoudsopgave. Als het supplement aanwezig is, dan heeft dat vaak een aparte inhoudsopgave.

Op de kaarten staat geen nummer. Om de verwarring – voor de verzamelaar – nog groter te maken zijn er ook variaties in de inhoud van atlas en supplement, en in de volgorde van de kaarten. Zo staan de drie 'Berghaus-kaarten' – de christelijke, mohammedaanse en boeddhistische staten – in de uitgave van 1847 in het supplement; in de uitgave van 1850 staan ze in de basisuitgave. Het omgekeerde is het geval met de kaart van Marokko. De volgorde van de kaarten in het supplement van 1850 is heel anders dan die in het supplement van 1847, en ook de inhoud wijkt af. Het ontbreken van een nummer op de kaarten lijkt dus een bewuste keuze. De precieze inhoud van atlas en supplement – uitgaven van 1847 en van 1850 – is te vinden in het overzicht van kaarten en datering

De kaarten zijn geproduceerd in lithografie (steendruk). De kleuren – randkleur – zijn in de eerste uitgaven met de hand aangebracht. Er is een geleidelijke overgang naar mechanische kleuring (kleurenlithografie), die pas in de loop van de 5e druk (1851-1865) voltooid is. Op sommige kaarten komt een jaartal voor. Dat kan het jaartal van de kaart zelf zijn, maar ook het jaar waarvoor de statistische gegevens op de kaart gelden: zie de lijst van kaarten en datering. Op veel kaarten komt de naam van de cartograaf voor – meestal Handtke of Theinert – en op enkele de naam van de graveur: zie de lijst van cartografen en graveurs.

De basisuitgave van de atlas bevat veel kaarten van Duitsland en Oostenrijk: bijna 40% van het totaal. Ook Europa krijgt relatief veel plaats toebedeeld: 60 van de 80 (of 82) kaarten. De overige werelddelen moeten het doen met 15 kaarten. Een dergelijke verdeling was in die tijd niet ongebruikelijk. Grote delen van Azië, Afrika en Amerika waren in Europa nog onbekend.

In het supplement worden enkele gebieden in meer detail weergegeven, zoals Rusland, delen van Azië en Afrika, en vooral Noord- en Zuid-Amerika. De inhoud van de uitgebreide uitgave van de atlas is daardoor evenwichtiger dan die van de basisuitgave. De in het supplement opgenomen kaart van Texas, een onafhankelijke republiek van 1836 tot 1845, lijkt wel erg veel op die uit 'The London Atlas of Universal Geography' (1844) van John Arrowsmith. De kaart van New South Wales is bijna dezelfde als die van de Engelse Society for the Diffusion of Useful Knowledge.

Veel van de kaarten zijn 'geïsoleerde kaarten'. Ze geven alleen een goed beeld van de betreffende regio. De gebieden daarbuiten zijn dan minder gedetailleerd, of soms zelfs heel summier, getekend.

Het papier van de kaarten is van matige kwaliteit. Daardoor zijn er vaak vlekjes op de kaarten ontstaan, en zijn de kleuren flets geworden. Het drukprocedé, de lithografie, is niet bevorderlijk voor de scherpte van de kaarten. Vooral in latere drukken van de atlas zijn de kaarten soms 'vervaagd'. De andere in die tijd veel gebruikte drukprocedés, met koper- en staalgravure, leverden een beter resultaat, maar wel voor een hogere prijs.

Vergelijking met de 1e druk

Het grote verschil met de 1e druk is de toevoeging van het supplement van 32 kaarten. De basisuitgave van de atlas vertoont nauwelijks verschillen met de 1e druk – de onderlinge verschillen tussen de uitgaven van de 4e druk zijn vaak groter. De 2e druk van de atlas schijnt uit alleen het supplement te bestaan, en de 3e druk zou een samenvoeging zijn van de basisuitgave en het supplement.

Texas (John Arrowsmith)
The London Atlas of Universal Geography 1844
David Rumsey Map Collection

Texas
Sohr-Berghaus Hand-Atlas 1847-1850
M. Witkam collection

Sohr-Berghaus Hand-Atlas, 4th edition (1847-1850)

• Below is a description of the atlas in keywords. Related pages
  • Pictures of the atlas
  • Tables and lists to the atlas

• Title description
  • Title: Sohr-Berghaus Hand-Atlas
    Publisher: Carl Flemming
    Year: 1847-1850 (4th edition, printings: 1847, 1848, 1849, 1850)
  • Atlas title page (1850):
    Vollständiger Hand-Atlas der neueren Erdbeschreibung
    über alle Theile der Erde in 82 Blättern.
    Herausgegeben von Dr. K. Sohr.
    4t. Auflage vermehrt und verbessert durch Dr. Heinrich Berghaus
    Professor u. Director der geographischen Kunstschule zu Potsdam.
    Glogau und Leipzig 1850. Druck u. Verlag von C. Flemming. Translation:
    Complete Hand Atlas of Modern Geography
    of the entire world in 82 maps.
    Edited by Dr. K. Sohr.
    4th edition, extended and corrected by Dr. Heinrich Berghaus
    Professor and Rector of the Geographical Academy in Potsdam.
    Glogau and Leipzig, 1850. Printed and published by C. Flemming.
    
    Supplemental title page (1847): Supplement-Band zum Hand-Atlas der neueren Erdbeschreibung.
    Herausgegeben von Dr. K. Sohr.
    Inhalts-Verzeichniss: ...
    Leipzig und Glogau, Druck und Verlag von C. Flemming. 1847. Translation:
    Supplemental to the Hand Atlas of Modern Geography.
    Edited by Dr. K. Sohr.
    Table of Contents: ...
    Leipzig und Glogau, printed and published by C. Flemming. 1847.
  • The 4th edition is in fact a continuation of the 1st edition from 1844. The 2nd edition (1846) only contains the supplemental of 30 maps. The 3rd edition (also 1846) is just a combination of the atlas and the supplemental, under the new title 'Vollständiger Universal-Handatlas'.
  • Dr. K. (Karl) Sohr is a pseudonym, most probably of F. (Friedrich) Handtke, editor and main cartographer of the atlas.
  • The name of the famous geographer Heinrich Berghaus is used from 1848 on. In 1847 he had made a minor contribution to the atlas – the three maps of the Christian, Muslim and Buddhist States. Carl Flemming, publisher of the atlas, used this to mention Berghaus’ name prominently on the atlas title page. Berghaus has in vain protested against this abuse of his name. The atlas has always kept the title 'Sohr-Berghaus'.
  • Ten of the maps in this atlas – the general map of Prussia and the 9 maps of the Prussian provinces – also in the 1st edition of Hand-Atlas des Preussischen Staats (1846).
  • Glogau was a small town – 16,240 inhabitants in 1858 – in the Prussian province of Silesia. It is situated in Poland today, and its name is now Głogów.
• Binding
  Sohr-Berghaus Hand-Atlas 1850
  Titelpagina / Title page
  • Atlas has appeared in installments of single (unfolded) maps; usually in a private binding; separate 'outside title page' provided; in my copy, the outside title page is simply the 'inside title page' with an ornamental border; map size 44 × 36 cm, slightly larger binding size.
  • Maps not numbered – sometimes by hand though – and not always correctly collated; sometimes contiguous maps, e.g. of Spain and Portugal, have been fitted together to form one large foldout map.
• Contents
  • Two versions of the atlas: basic edition, with 80 or 82 maps, and extended edition with additional supplemental of 32 maps; no different title pages; atlas usually contains a table of contents, supplemental often has a separate contents table.
  • Maps not numbered; variations in contents of atlas and supplemental, and in order of maps: the 'Berghaus maps' - Christian, Muslim and Buddhist States - in supplemental in 1847, in basic edition in 1850; vice versa for the Morocco map; contents and order of maps in 1850 supplemental different from those in 1847 supplemental; details in list of maps and dates.
  • Maps produced by lithographic printing; outline colors in first printings done by hand; gradual transition to color lithography, finished only in 5th edition (1851-1865); sometimes a year on the map (mostly for statistical data): see list of maps and dates; most maps with name of cartographer – usually Handtke or Theinert – a few with name of engraver: see list of cartographers and engravers.
  • In basic edition, almost 40% of the maps cover Germany and Austria; Europe takes 60 out of 80 (or 82) maps; other continents together only 15 maps: large areas outside Europe still uncharted by Europeans.
  • The supplemental gives more detailed maps of several regions: Russia, parts of Asia and Africa, and especially the Americas; contents of the extended edition of the atlas therefore more balanced than basic edition; the supplemantary Texas map looks a lot like the map in John Arrowsmth's 'The London Atlas of Universal Geography' (1844); the New South Wales map is almost identical to the map from the English Society for the Diffusion of Useful Knowledge.
  • Many 'isolated maps', giving only a good idea of the region itself; areas outside are often drawn in considerably less detail.
  • Poor quality paper, now with a lot of foxing and staining; colors often faded; lithography printing not favorable to sharpness of maps – map image sometimes faded in subsequent editions; other contemporary printing techniques (copperplate, steel) would have achieved a better result (at a higher price).
• In comparison with 1st, 2nd and 3rd editions
  • Main difference with 1st edition: the additional supplemental with 32 maps; hardly noticeable differences between basic editions – differences within 4th edition often larger; the 2nd edition is said to consist of the supplemental only, and the 3rd edition to be simply a combination of the basic atlas and the supplemental.

© M. Witkam, 2007